Empedokles

Z Wikipedii

Empedokles z Agrygentu

Empedokles z Akragas (gr. Ἐμπεδοκλῆς ὁ Ἀκραγαντῖνος Empedokles ho Akragantinos, ur. ok. 490, zm. ok. 430 p.n.e.) – starożytny poeta, filozof, uzdrowiciel, cudotwórca. Twórca koncepcji czterech żywiołów.

Dokładne daty urodzin i śmierci Empedoklesa nie są znane, podobnie jak u wszystkich filozofów presokratejskich. Z całą pewnością stwierdzić można jedynie, że akme Empedoklesa przypadło na połowę V wieku p.n.e..

[edytuj] Życie

Pochodził z doryckiej kolonii Akragas (lub Agrygent, obie nazwy były używane).

Empedokles był jednym ze zwolenników stronnictwa demokratycznego w rodzinnym mieście. W późniejszym okresie wiele wędrował po macierzystej Grecji nauczając i lecząc. Arystoteles uważał go za twórcę retoryki, a jego uczniem miał być słynny Gorgiasz z Leontinoi. Uważa się, że był twórcą szkoły medycznej – przed nim medycyną zajmowali się kapłani i pitagorejczycy.

Przypuszcza się, że Empedokles słuchał nauk Parmenidesa, a mógł też mieć związki z pitagorejczykami. Z jego pism zachowały się jedynie fragmenty wierszowanego dzieła Περὶ φύσεως (Peri physeos, O naturze) i poematu mistycznego Καθαρμοί (Katharmoi, Oczyszczenia). Z tego ostatniego zachowało się jedynie około 5% całości – rekonstrukcja dokonana przez Günthera Zuntza obejmuje zaledwie 100 wersów z około 2000. Poza tym Empedokles miał pisać tragedie – stworzył ich jakoby 43. Zarysy jego filozofii odtwarzamy w dużej mierze na podstawie przekazów doksograficznych, zachowanych w pismach innych filozofów – między innymi Arystotelesa i Lukrecjusza.

Na temat śmierci Empedoklesa krąży wiele legend. Historycy filozofii skłaniają się do poglądu, że pod koniec życia został on wygnany z Akragas i zmarł w Grecji. Opowieści o tym jakoby rzucił się do Etny były prawdopodobnie rozpuszczane przez jego przeciwników politycznych.

[edytuj] Dzieło

Uważa się, że Empedokles starał się pogodzić budzący zbyt wiele kontrowersji monizm eleatów z codziennymi obserwacjami. Zajmuje stanowisko pośrednie między Parmenidesem, według którego byt jest jeden i niezmienny, a Heraklitem, głoszącym totalną zmienność bytu.

[edytuj] Teoria bytu

Według Empedoklesa, zasada bytu (ἀρχή arche) jest czworaka i tworzą ją cztery ῥίζαι (rhizai, korzenie), nazwane później żywiołami, elementami (στοιχεῖα, stoicheia), lub pierwiastkami. Są to ziemia, woda, powietrze i ogień. Elementy są wieczne, bo "to, co jest", nie powstaje, nie przemija i jest niezmienne. Z drugiej strony, zmienność również istnieje, bo:

"Nie ma powstawiania czegokolwiek, co jest śmiertelne, ani nie jest końcem niszcząca śmierć. Jest tylko mieszanie się i wymiana tego, co pomieszane."

Oprócz korzeni, które są bierne, Empedokles wprowadził dwa elementy czynne: miłość (φιλία philia) i waśń (νεῖκος neikos) (często zwana niezgodą lub nienawiścią). Również i elementy czynne są wieczne: "były one przedtem i będą, i nigdy, zdaje się nie będzie czas bezgraniczny wolny od tej pary.

Mamy zatem u Empedoklesa po raz pierwszy w historii oddzielenie pojęcia siły od materii – stała się ona czymś biernym, co kształtowane jest przez zewnętrzną w stosunku do niej siłę.

W oparciu o tę koncepcję Empedokles przystąpił do wyjaśniania świata i dokonujących się w nim przemian.

Wspólne działanie miłości i waśni wyznaczają budowę i losy świata. Są one cykliczne i przebiegają w czterech etapach.

Wszystkie żywioły tworzą kulę (σφαῖρος sphairos) świata, spajane siłą miłości.
Siła miłości zaczyna maleć, a narasta waśń. Przyciągają się jedynie elementy podobne i następuje wyraźne rozgrupowanie elementów.
Powstaje całkowity chaos, królestwo waśni.
Miłość ponownie zaczyna spajać elementy prowadząc do harmonii.

Ciekawe są te poglądy Empedoklesa, które dziś określilibyśmy jako "przyrodnicze". W dziedzinie fizyki dopuszczał on skończoność prędkości światła, a w biologii stwierdzał, że "włosy, liście, grube pióra ptaków i łuski rosnące na potężnych członkach są tym samym". W drugim okresie świata, gdy z harmonii wyłaniają się osobne byty, na świecie pojawiają się poszczególne części roślin, zwierząt i ludzi: "głowy bez szyi, oczy bez czoła" i "gdzie się przypadkiem spotkały, tam się z sobą łączyły". "Organizmy" utworzone z nieodpowiednich połączeń ginęły, a pozostały jedynie te, które były wystarczająco dostosowane do przeżycia. Można to interpretować jako zapowiedź przyszłych doktryn ewolucyjnych, tym bardziej, że u Empedoklesa ewolucja roślin miała poprzedzać ewolucję zwierząt, a ta z kolei miała poprzedzać ewolucję ludzi.

[edytuj] Teoria postrzegania

Na szczególną uwagę zasługuje empedeklesowe wyjaśnienie zjawiska postrzegania, przyjmowane następnie prawie powszechnie wśród filozofów greckich. Otóż postrzeganie możliwe jest jedynie w sytuacji bezpośredniego zetknięcia narządu zmysłu z przedmiotem. Termin "zetknięcie" należy oczywiście rozumieć bardzo ogólnie, u Empedoklesa chodzi przede wszystkim o to, że wszystkie rzeczy miały emitować tak zwane wypływy (ἀπορροαί aporrhoai). Narządy zmysłów układami porów lub przewodów zakończonych porami. Z jednej strony pory emitują wypływy, a z drugiej wnikać do nich mogą jedynie te wypływy, które do nich pasują. W ten sposób podobne może postrzegać podobne: "poprzez ziemię widzimy ziemię, poprzez wodę wodę, poprzez powietrze powietrze, poprzez ogień niszczący ogień(...)".

Teorię postrzegania przejęli od Empedoklesa między innymi atomiści, powtarza ją też właściwie bez zmian Platon w Timajosie.

[edytuj] Religia

W empedoklejskiej nauce o duszy mieszają się wpływy orfickie i pitagorejskie. W Oczyszczeniach pisze Empedokles "byłem ja już kiedyś chłopcem i dziewczyną, krzewem, ptakiem i niemą rybą", co sugeruje, że wyznawał metempsychozę. Wzorem orfików uważał, że przebywanie w ciele jest dla duszy czymś złym, jednak w odróżnieniu od nich i pitagorejczyków dusza przebywa w ciele dlatego, że w innym wcieleniu dopuszczała się zabijania innych istot żywych.