Breuker

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve in 't Breuker. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Breuker aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.

't Breuker plat is 't Limburgs dialek dat gekald waert in de Zuud-Limburgse plaatsj Gebrook (gemeinte Haerle). Ómdat 't i Gebrook doer de koel vuural luuj haat mit 'n anger aafkóms, kalle de mieëste luuj dit dialek neet, meh 'n saoërt Hollendsj mit sjterke invlode oet 't Limburgs. Óndanks dat laeëft i Gebrook nog ummer 'n aege dialek ónger de luuj. 't Is evvel lestig óm te sjpraeëke van út Breuker plat, 't haat versjejje variante die op get klein punte vanein versjille, meh die zich waal richtig óngersjejje van anger dialekte.

[bewirk] Kinmerke

 ich - make - doe - baom - hónd - sjlang - sjaop - rech< > (oetlèk).

Allewaal Gebrook saer 1982 in de gemeinte Haerle likt en officieel 'n sjtadsdeil is gewoeëre, is 't neet 't Haerlesj plat woe 't Breuker plat 't mieës op geliekt. Op de ieësjte plaatsj geliekt 't sjterk op 't dialek va Nuth, woemit 't versjil mer hieël klein is. De versjille mit 't Haerlesj zint gans gemekkelik te huëre, wat vuural kump doerdat 't twieë isoglosse haat tösje Haerle en Gebrook die zich aafsjplitse van de Benrather Linie. Zoeë zaet me i Gebrook zègke, neet zage en 't achtervoogsel -lik verangert neet in -lich.

't Breuker plat kint waal 'n deil Ripuarische versjiensele die 't Haerlesj dialek aoch haat, meh 't Nuther neet, zoeëwie 't lidwoeërd d'r vuur mennelike wuuërd, allewaal me dat huuj d'r daag neet mieë zoeë consequent gebroekt es vreuger. Dit versjiensel kump nog 't mieës nao vuëre bie berope, zoeëwie d'r bekker en d'r plies, of bie mannename, bevuurbeeld d'r Sjarel en d'r Piet. Aoch is Gebrook ein van de westelikste plaatsje die de lidwuuërd g'ne, g'n en ge nog gebroeke, die sóms achter 'n vuurzetsels waeëre gezat, vuural bie sjtraot- en hoesname: i g'ne kaffee, aa g'n kirk, aa g'n èng, etc. D'r naam Gebrook haat aoch zoeën lidwoeërd in zich (ge brook = 't brook).

[bewirk] Vergelieëke met anger dialekte

't Breuker plat likt op 'n sjmaal lien tösje de dialekte mit mouillering bie wuuërd mit 'n d of t op 't èng en de dialekte mit gutturalisering; in Awstrao zègke ze handj en windj, in Haerle hank en wink en i Gebrook hand en wind.
Hieël apaart is dat de typische ei en ou oet de mieëste Limburgse dialekte dèks es ae en ao waeëre oetgesjpraoëke, dus vraegele i.p.v. vreigele, laope i.p.v. loupe, etc. In Haerle verangert dit weer in ee en oo. Alle drie dees vorme waeëre i Gebrook gehuurd, dat versjilt per sjprieëker.
't Kinmerkende 'r-sjoew' (r-deletie) van Haerle en ómgaeëving kump i Gebrook neet vuur, de Breuker luuj zègke dan aoch Haerle en neet Heële. Inkel bie de lèttercombinatie -rsj aan 't èng va sómmige lèttergrieëpe vilt de r sóms eweg, bevuurbeeld bie ieësjte en fosj.

[bewirk] Anger kinmerke

T-deletie kump dèks neet vuur bie werkwuuërd, bevuurbeeld e wirkt en gewirk.
De j waert sóms neet oetgesjpraoëke bie de lèttergrieëp je, bevuurbeeld baoëm (baojem), blaar (blajer) en raoë (raoje). Sóms is dan automatisch 'n w te huëre, die dan aoch gesjrieëve waert: gowe (goje).
De n waert bie sómmige lidwuuërd weggelaote: aa mich, i Gebrook, va ziene pap. Mirk op dat dit dèks neet gebuurt vuur klinkesj of vuur d, h en t: aan häöm, in Oeësjbik, van d'r dokter.
Sómmige wuuërd waeëre verkort es ze vervoog waeëre: dees > dizze, ein > ènne, oos > ózze, etc.
Sómmige lang klinkesj höbbe naosjlaag (zuug d'r nieëgste paragraaf).

[bewirk] Naosjlaag

'n Opvallend versjiensel in de dialekte vanaaf Nuth nao 't oeëste va Zuud-Limburg is 't gebroek va naosjlaeg in d'r oetsjpraok van bepaolde wuuërd mit lang klinkesj. Zoeëne naosjlaag waert genoteerd mit 'n trema op de e. Vuur 'n r hooft d'r naosjlaag neet ummer genoteerd te waeëre ómdat ze (bie sómmige sjlaeptoenwuuërd) vazelf in d'r oetsjpraok te huëre is.

Zuug aoch 't artikel: Wienesraos.

[bewirk] Vuurbeelder mit naosjlaag

aeë: aeëte (aete), baeëk (baek), gaeëve (gaeve) naeëve (naeve), zjwaeëgel (zjwaegel)
aoë: aoëve (aove), braoëmel, (braomel), haoëp (haop), sjtaoën (sjtaon), gewoeëre (gewore)

Opmerking: In Haerle en Kirkrao sjrieft me dèkker oa vuur d'r aoë-klank.

ieë: fieës (fies), hieëmel (hiemel), ieëw (iew), kesjtieël (kestiel), zieëlig (zelig)
oeë: doeëd (doed), groeët (groet), hoeëg (hoeg), sjoeël (sjoel), zoeëmer (zoemer)
uuë/uë: buuësj (bäörs), huëre (hure), huuëgde (huugde), kuëke (keuke), muële (meule)

[bewirk] Werkwoeërdsvervoginge

hieël werkwoeërd	ich	doe	haeë	vier	gier	zie	imperatief	imperfectum	volt.dw
doeën	doeën	daes	daet	dónt	doot	dónt	dóch/doot	deeg/dege	gedaoën
gaoën	gaon	gaes	gaet	gónt	gaot	gónt	gank/gaot	góng/gónge	gegange
sjlaoën	sjlaon	sjlaes	sjlaet	sjlaon	sjlaot	sjlaon	sjlao/sjlaot	sjloog/sjloge	gesjlage
sjrieve	sjrief	sjriefs	sjrieft	sjrieve	sjrieft	sjrieve	sjrief/sjrieft	sjreef/sjreve	gesjrieëve