Neustadt in Sachsen

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Neustadt in Sachsen
wopon	mapa
Zakładne daty
stat	Němska
zwjazkowy kraj	Sakska
knježerstwowy wobwod	Drježdźany
wokrjes	Sächsische Schweiz
koordinaty	51°01′ N 14°13′ E (G)
wysokosć	340 m
přestrjeń	83,05 km²
wobydlerstwo	14.343 (staw: 1. awgusta 2007)
hustosć wobydlerstwa	173/km²
póstowe čisło	01841-01844
telefoniska předwólba	03596
KFZ-znamješko	PIR
rozčłonkowanje města	9 měšćanskich dźělow
Adresa	Markt 1 01844 Neustadt in Sachsen
Stronka w syći	www.neustadt-sachsen.de
Politika
měšćanosta	Manfred Elsner
pok.·disk.·wobdź.

Neustadt in Sachsen je město w krajnym wokrjesu Sächsische Schweiz w Sakskej.

Wobsah 1 Geografija 2 Měšćanske dźěle 3 Stawizny 4 Měšćanske partnerstwa 5 Kultura a zajimawosće 5.1 Zajimawosće 5.2 Muzeje 5.3 Twary 6 Hospodarstwo a infrastruktura 6.1 Metalowa industrija 6.2 Industrija kumštnych kwětkow 6.3 Dźensniša situacija 7 Wobchad 7.1 Nadróžny wobchad 7.1.1 Měšćanske wobjězdy 7.1.2 Přijězdy na awtodróhi 7.2 Železniski wobchad 7.3 Kubłanišća 7.4 Městna swobodneho časa a sportnišća 7.4.1 kulturelne 7.4.2 sportowe 8 Wosobiny 8.1 Synojo a dźowki města 9 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Geografija

Neustadt leži w Neustadtskim dole mjez hórskim hrjebjenjom Hohwalda a hory Unger blisko čěskeje hranicy.

Neustadtski doł leži při mjezu mjez Łužiskimi horami a Połobskimi pěskowčinami blisko Łužiske přesunjenje. Štóž so ze zapadneho směra z Drježdźan abo Stołpna městnu bliži, přejědźe najprjedy hórku Karrenberg (w městnej narěči Kornberg wurěkowany). Hačrunjež hórka je dźensa bjez lěsa a druhy so žito tam plahuje, nima swoje pomjenowanje wot němskeho słowa "Korn", ale wot Schubkarren, serbsce "kara", z kotrejž wikowarjo w srjedźowěku tutu horu na starej Sólnodróze přeńdźechu. Wottud skići so rjany pohlad nad městačko a jeho wokolini, kotraž je derje z turistiskimi pućemi spřistupnjena.

Na juhozapadźe leži měšćanski dźěl Polenz. Rěčka z jenakim mjenom předobywa so přez zornowc a potom tež přez pěskowc hač k zliwej z rěčku Sebnitz, zo by so potom po něšto kilometrach jako Lachsbach blisko Bad Schandau do Łobja wuliwała. Polencny doł je sławny za najwjetše přirodne wustupowanje samoróstnych běłych zwónčkow znutřka Němskeje.

Bóle južnje stupa hórski hrjebjeń hory Unger (538m) z telewizijnej wěžu a z rozhladnej wěžu. Předhora Ungera je Götzinger Höhe - rozhladnišćo z wěžu a hosćencom we wysokosći 425 m na juh wot Neustadta. Tuta je woblubowane wulětny cil Neustadćanow. Dóńdźe so ju z nowotwarskeho štwórća „Bruno-Dietze-Ring“ přez „Promenadenweg“, hdźež je piknikowe městno z małej knaippowa připrawa (woduteptanje). Z wěže, kotraž ze železneje konstrukcije wobsteji, maće rjany rozhlad hač do wokolnych horin Połobske pěskowčiny, Rudne hory, Łužiske hory a při dobrym rozhledźe tež hač do Izerskich horin a Kyrkonošow. W zymje je zjězd z Götzinger Höhe jako sankowanišćo woblubowany.

Na wuchod dźe pohlad nad Langburkersdorfski doł, hdźež so rěčka Polenz wužórła. Za tym su hory sewjernych Čech.

Na sewjerowuchod je lěs Hohwald ze swojim najwyšim wuhorbjenjom, Sokolnikom (588m).

[wobdźěłać] Měšćanske dźěle

Nimo hłowneho měšćanskeho dźěla Neustadt in Sachsen su měšćanske dźěle Berthelsdorf, Krumhermsdorf, Langburkersdorf, Niederottendorf, Oberottendorf, Polenz, Rückersdorf a Rugiswalde.

[wobdźěłać] Stawizny

W lěće 1333 je so Neustadt prěni raz jako złotohórnistwowe město přez wopismo naspomnił. Załožerjo běchu Freibergscy hórnicy a mjenowachu město Nuwenstad resp. Niwenstad. Spočatnje słušeše město ke kralestwu Čechi pod knjejstwom zemjanskeho rodu Berka z Duby. Hačrunjež bě zaso a zaso pospyty k złotohórnistwu w tutych kónčinach do njedawneje doby a tež přewodne minerale eksistencu złotych žiłow pola Neustadt a w Hohwaldźe wočakować, njeje so ženje ničo namakało.

Zo město najebać toho njezhubi na wuznamje, leži na tym, zo bě tu tehdy wažne křižowanišćo dweju wikowanskeju dróhow, Sólnodróhi wot Halle (Solawa) do Prahi a putniskeje dróhi wot Budyšina do čěskeho putniskeho městna Mariaschein (dźensa: Bohosudov w Čěskej, dźěl města Krupka). Při tehdyšej putniskej dróze steješe najskerje hižo před załoženjom města prěnja cyrkej, Hospitalna cyrkej, při nětčišej Hospitalnej hasy. Bórze po załoženju města je so Jakobowa cyrkej natwariła, kotraž bu kaž Jakobowa cyrkej we Freibergu po wučobniku Jakobus pomjenowana. Je tež móžno, zo srjedźowěkowski Jakobowy puć tu nimo wjedźeše a cyrkej tohodla swoje mjeno po Jakobje dósta.

W lěće 1451 so město přez kup do wobsydstwa sakskeho kurwjercha Bjedricha Ćichomyslneho dósta a wostawaše wot toho w sakskim wobsydstwje. W lěće 1768 wjetowachu mištrojo zjednoćenstwow kowarjow, zamkarjow a wojnarjow w Neustadće, štó da by w najkrótšim času drjewjane wózne koło zhotowić móhł. Koło je so potom za sydom hodźin zhotowiło a tež hisće do chowanja słónca do rezidencneho města Drježdźan kuliło. Kopija je dźensa w domizniskim muzeju widźeć. Original je na hrodźe Moritzburg. Wot 1938 hač do 1945 buchu w najwjetšim industrijny zawod w měsće - Heringwerke - flakowe kanony kalibra 8,8 za wójnu zhotowjene. Produkcija podlěžeše striktnemu zatajenju.

W lěće 1945 rozsudźichu měšćenjo, město, w kotrymž njeběchu němske wojerske jednotki zaměstnjene, bjez boja přićahowacej ruskej Čerwjenej armiji a pólskim jednotkam přepodać a to přez wupowěšenje běłych chorhojow, na př. na twarjenje dźensnišeje Schilleroweje šule pokazać. Tón plan je fanatiski nawjedowar Hitleroweje młodźiny zničił, kiž so z někotrymi hitlerowymi hólcami w šuli schowa a třělenje na přićahowacych rusow wotewri, štož na woběmaj stronomaj, mało dnjow před kóncom wójny, wjedźeše k njetrjebawšim woporam. Rusojo a Polacy započachu po tym, wobydlerjow, dalokož njeběchu ćeknyl, z jich domow wuhnawać, w domach bencin wukidować a tute zapaleć. Połojca twarjenjow wokoło torhošća so na tute wašnje wotpali. Jenož přez zasadźenje katolskeho a ewangelskeho fararjow so zbytne twarjenja zachowachu. Dźěštej pod smjertnym strachom k sowjetskemu komandantej a prošachu jeho naležnje, zo by zbytk města přelutował. Spomóžnje při tym bě, zo katolski farar bě Serb a tuž maćeršćinu rěčeše, kotraž je rušćinje a pólšćinje přiwuzna.

Po tym zo hižo spočatk 90ych lět prjedy samostatne gmejny Polenz a Krumhermsdorf so jako měsćanske dźěle zagmejnowaštej, sta so 1. awgusta 2007 po měšćanskim rozsudźe zarjadowanje wsow Berthelsdorf, Oberottendorf, Niederottendorf, Rückersdorf, Langburkersdorf a Rugiswalde, kotrež prjedy gmejnu Hohwald tworjachu.

[wobdźěłać] Měšćanske partnerstwa

Město je čłon w najwjetšim přećelstwje Europy. 34 městow a gmejnow z Němskeje, Awstrikeje, Madźarskeje, Słowakskeje a Čěskeje, kotrež maja mjeno Nowe Město (Neustadt, Nové Město abo date druhe narodnorěčne mjeno), je so w dźěłowym zjednoćenstwje Nowe Města Europy zwjazało. Kóžde lěto so w druhim Nowym Měsće zetkanje wšěch Nowych Městow wotměwa, w Neustadće in Sachsen je so tute zetkanje hižo dwójce wotměło. Je tu tež naměsto, hdźež su kamjentne plečicy z mjenami Nowych Městow, kotrež su čłony dźěłoweho zjednoćenstwa, zasadźene.

[wobdźěłać] Kultura a zajimawosće

[wobdźěłać] Zajimawosće

Zajimawosće wosebiteje družiny je z bronzy zlěta koza, kotraž před muzejom steji. Bu w lěće 1969 za pěstowarnju na Götzingerskej wutworjena a tam w zahrodźe nastajena, hdźež bu wot dźěći jako woblubowany łaženski grat wužita. Pozdźišo wšak bu stracha zranjenja dla wotstronjena a steješe potom něšto lět na wyšinje Götzinger Höhe, prjedy hač w 90ych lětach zańdźeneho lětstotka we słodowej hasy swoje nětčiše městno namaka.

Widźenja hódna je tež pěskowcowa figura, kotraž na róžku Böhmische Straße/Markt 5 we wysokosći 4,50 m zwobraznja kwětkowu holcu, kotruž w lěće 1956 Drježdźanski sochar Albert Braun wutwori. Ma na něhdy florěrowacu industriju kumštnych kwětkow dopominać. Tuta jenož mało zdrašćena figura zawinowa tójšto rozhorjenja při swojim nastajenju.

Na fasadźe twarjenja Dresdner Straße 3 - šokoladowy wobchod - dopomina relief na „Pfeng-Pauline“, wikowansku žonu, kotraž bě wokoło 1900 po cyłym měsće znata wosobina. We swojim korbiku měješe přeco słódčizny, kotrež za pjenježki, za fenki, (tohodla jeje mjeno) na ludowych swjedźenjach wokoliny předawaše. Bě stajnje chudobnje zdrašćena, z drjewjancami a nahłownym rubiškom, zawostaji wšak po legendźe při swojej smjerći nahladne zamóženje.

Na torhošću dominuja nowe twary z 1950ych lět. Jenož zbyty stareho wobtwarjenja su so zachowali.

[wobdźěłać] Muzeje

Domizniski muzej w starej słodownicy bywšeje piwarnje Schmole informuje wo wokolnych ryćerkubłach, wuwiću industrije kumštnych kwětkow a wo stawiznach města. Před domizniskim muzeju steji dźensa Neustadtska koza.

Wot 19. oktobra 2007 je w měšćanskim dźělu Berthelsdorf Dožiwjenske městno "Hohwald - Złoto - mineralije a kamjenje". Tutón muzej nasta we wobłuku turizmoweho projekta "Złoto w Hornjej Łužicy - turizmowy poskitk". Je informaciski centrum wo geologiji, stawiznach a wudobywanju złota, mineralijow a kamjenizny w regionje a zwonka njeho.

[wobdźěłać] Twary

Radnica w srjedźiznje torhošća bu wokoło lěta 1700 natwarjena. Nad portalom radnicy stej Mišnjanski a Neustadtski woponaj. Zajimawa je radnicowa wěža wupažena z koporom z časnikom. Njedaloko wot radnicy je póstowy milowy stołp z lěta 1729 kurwjerchno-sakskseho pósta z podaćemi wo zdalenosćach.

Najwyše twarjenje je wěža ewangelskeje cyrkwje Sankt Jacobi přetwarjeneje w lěće 1884 w neogotiskim stilu. Cyrkej Sankt Jacobi bu w lěće 1346 prěni raz naspomnjena. Najstarši dźěl cyrkwje je wołtarnišćo. We wjelbiku z łamanych kamjenjow so tři kónčne kamjenje, kotrež so hižo w jara starych dokumentach naspomnjeja. Wobrazy na kónčymaj kamjenjomaj: Hołb, Chrystusowa hłowa, swětowa kula. Rjany, rězbarjeny wołtar měł so sej za wopyt w Neustadće na kóždy pad wobhladać. Tež epitafy we wołtarnišću, kotrež su jara stare. Wěža z časnikom je zdaloka widźomna z wokolnych hórkow a štóž měješe dobre woči, móžeše tohodla tež za časy, hdyž ručne časniki hišće samozrozumliwe njeběchu, na přikład při dźěle na polach přeco dokładny čas wotčitać.

W lěću je cyrkej Sankt Jacobi zwjetša na wutorach za wobhladanja wočinjena, po dorěčenju z faru su tež druhe časy móžno. Nimo bohosłužbow so kóžde lěto mnoholičbne koncerty w cyrkwi "Sankt Jacobi" wotměwaja.

Najstarši bydlenski dom Neustadta je farski dom natwarjeny w lěće 1616 w renesansnym stilu. Tu bydleše tež znaty wuslědźer Sakskeje Šwicy, Wilhelm Leberecht Götzinger.

Katolska cyrkej Sankt Gertraudis w bliskosći měšćanskeho parka bu w lětomaj 1927-1928 natwarjena.

[wobdźěłać] Hospodarstwo a infrastruktura

[wobdźěłać] Metalowa industrija

Do lěta 1989 bě Neustadt srjedźišćo ratarskeho mašinotwara. Kombinat Fortschritt Landmaschinen załoženy po 2. swětoweje wójny přinošowaše bytostnje k róstej města. Ličba wobydlerjow so wot 1948 do 1984 podwojowaše.

Zawod „Fortschrittwerk“ - nastaty z bywšich "Heringwerken" (wotnožkowy zawod wot Hering AG Nürnberg) - bě w tehdy najwjetši dźělodawar regiona. W zawodźe Neustadt buchu wałowe prasy a hrjadowe syčawy zhotowjene. Ke kombinatej słušachu tež druhe zawody, kaž na př. w Dźěžnikecach, hdźež buchu syčomłóčawy serijow E 512 a pozdźišo E 516 zhotowjene abo w Korzymje (zhotowjenje kolesynow). Ale wotrjadaj wuwiće a mustrowy twar za wšě tute mašiny, kotrež buchu we firmowymaj barbomaj módry a běły do cyłeho swěta eksportowane, bě w Neustadće. Wot 60ych lět buchu mjeńše zawody w měsće, kaz na pr. nožowa fabrika abo emaljowanski zawod zawrjene a do zawoda "Fortschrittwerk" zarjadowane.

[wobdźěłać] Industrija kumštnych kwětkow

Bě wjele małych kwětkowych fabrikow, kotrež je so pozdźišo zestatniło a jako zawod „VEB Kunstblume Sebnitz“ kumštne kwětki zhotowiło. Zhotowjenje kwětkow bě často dźěło žonow. Při "činjenju kwětkow" abo "napołoženju lisća" buchu wustancowane listy na stołpiki nalěpjene abo kwěty z dostancowanych dźělow zwjazane. Tute dźěła stawachu so často w domjacym dźěle. Wotličenje stawaše so po starym ličenskim wašnju z grosom a dwanatkom. Dokelž dźělo so doma wotměwaše a zdźěla so ze strašnymi substancami kaž lěpkami abo škleńčanym grisom dźěłaše, nastachu při tym tež strachy wosebje za přitomne dźěći. Wustancowanje a druhe dźěła, kotrež njemóžachu so doma přewjesć, buchu wot "kwětkowych holcow" we fabrikach činjachu. Po "wobroće" tuta industrijna hałuza tunjej konkurency zrosćena hižo njebě.

[wobdźěłać] Dźensniša situacija

Hospodarska situacija w Neustadće so dźensa předewšěm přez wysoku bjezdźěłnosć postaja. Zdźěla buchu njewobydlene bydlenja z wusydlencami ze ZNS wobsadźene, štož socialna situacija ani njewotputuje.

W bywšim kombinaće VEB Fortschritt Landmaschinen, hdźež do znowazjednoćenja 6500 ludźi dźěłaše, zahaji twarc bydlenskich wozow "Capron" w nowembrje 2006 produkciju a wutwori něhdźe 150 dźěłowych městnow. Nimo toho je hišće přemysłowy wobwod na sewjer. Tam su so nimo někotrych posłužbowych předewzaćow ( na př. awtowe wobchody) tež někotre industrijne zawody zasydlili, na př. fabrika za zhotowjenje rołow z kumštneje maćizny a zawod za měšćanske meblowanje, tohorunja firma, kotraž dodawa wuhotowanja za wuznamne producenty ratarskich mašinow.

[wobdźěłać] Wobchad

Neustadt wobsedźi derje wutwarjene a wothladane wobjězdne dróhi. W měšćanskim žrje so wjele hasow sanuje a sanowaše. Bydlenske wobwody su zwjetša přez wobkruhowe hasy zwjazane.

[wobdźěłać] Nadróžny wobchad

[wobdźěłać] Měšćanske wobjězdy

• Wobjězd z wuchoda do zapada: Drježdźany-Lubij/Sebnica přez Dr.-Wilhelm-Kaulisch-Straße
• Wobjězd ze sewjera do juha: Biskupicy-Hohnstein přez Bischofswerdaer Str. - Dr.-W.-Kaulisch-Str. - F.Mildner Str. - Berghausstraße

[wobdźěłać] Přijězdy na awtodróhi

• Zwjazkowa awtodróha 4 Najězd Porchow
• Zwjazkowa awtodróha 17 Najězd Pirna

[wobdźěłać] Železniski wobchad

Neustadt leži na železniskej čarje Pirna - Neustadt - Sebnica - Bad Schandau. Hač do 12. decembra 2004 bě čara hišće do dweju dźělneju čarow rozdźělena, čara Pirna - Neustadt a čara Bad Schandau - Sebnica - Neustadt - Budyšin. Tehdy bu na čarowymaj wotrězkomaj Neustadt - Wjazońca-zapad a Wjelećin - Budyšin wobchad zastajeny, mjez Neustadtom a Oberottendorfom je čara tež přetorhnjena. Wotrězk mjez Sebnicu a Bad Schandau rěka tež Sebnitztalbahn, dokelž čara přez doł rěčki Sebnitz wjedźe. Tradicionelne mjeno Sächsische Semmeringbahn hižo njesmě so wužiwać, dokelž mjeno bu čarje Windbergbahn na juhu wot Drježdźan přez sudnistwo přisudźene.

[wobdźěłać] Kubłanišća

• Powšitkowne zdźěłanje

Zakładna šula Julius-Mißbach

Ewangelska zakładna šula Hohwald (wot 1. septembra 2007)

Srjedźna šula Friedrich Schiller

Spěchowansk šula Neustadt, měšćanski dźěl Polenz

• Powšitkowne a rěčne zdźěłanje

Ludowa uniwersita Sächsische Schweiz, wotnožka Neustadt

• Powołanske přihotowanje a wukubłanje

Mjezynarodny zwjazk (IB), wotnožka Neustadt

[wobdźěłać] Městna swobodneho časa a sportnišća

[wobdźěłać] kulturelne

• Měšćanska knihownja
• Kino "Grenzlandlichtspiele"

[wobdźěłać] sportowe

• Sportowy forum Neustadt
• Stadion Neustadt
• Jěchanski dwór Mariengut
• Tenisownišća 1.TC Neustadt
• Płuwarnja „Monte mare“ a fitnesowy center
• Kupjel pod hołym njebjom Neustadt, Rugiswalder Weg
• Lěsna kupjel Polenz
• Sněhakowarski lift Rugiswalde Sněhakowarski klub Rugiswalde
• Towarstwo konjaceho sporta PSV "Schusterhof" Polenz z.t.

[wobdźěłać] Wosobiny

[wobdźěłać] Synojo a dźowki města

• Friedrich Adolph Struve 1781-1840 - wunamakar kumštneje mineralneje wody, załoži w lěće 1818 w Drježdźanach prěni wustaw mineralneje wody. Jeho ródny dom pola torhošća je dźensa měšćanska lěkarnja.

• Wilhelm Leberecht Götzinger 1758-1818 - Wot lěta 1787 skutkowaše jako diakon, pozdźišo jako farar na cyrkwi. Ze swojimi knihami, w kotrychž Saksku Šwicu wopisuje, maja jeho za spřistupnjowaćela tuteje krajiny. Po nim je wyšina "Götzingerhöhe" pomjenowana.

• Carl Julius Fritzsche, farmaceut a chemikar.

• Julius Mißbach (1831-1896) - rjemjeslniski rjemjenjerstwa; pozdźišo nakładnik a knihikupc; nan wjele towarstwow załoženych w 19. lětstotku; prědni wojowar za twarjenje železnicy (t.mj. Sakska železnica Semmering), kaž tež za twarjenje ludoweje šule, hamtskeho sudnistwa a wěžow na wyšinje Götzinger a na horje Unger.

• Wilhelm Michael Schaffrath (1814-1893) - Předsyda wótčinskeho towarstwa Neustadt załoženeho w lěće 1848 a čłon Frankfurtskeje narodneje zhromadźizny

• Bruno Dietze - socialnodemokratiski měšćanosta w prěnich lětach po lěće 1945

• „Pfeng-Pauline“ - Neustadtski original wokoło lěta 1900

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• Webstrony města Neustadt z wjele wobrazami atd.
• Domizniski muzej Neustadt
• Hohwald