Bantuske rěče

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Tutón nastawk bu za dodaće do lisćiny čitanja hódnych nastawkow namjetowany. --Timpul 16:48, 15. meje 2008 (CEST)

Mapa rozšěrjenja Bantuskich rěčow (bjezwurazna žołta) vs. druhe Nigerokonžske rěče (jasna žołta).

Bantuske rěče je rěčna swójba w srjedźišću a juhu Afriki.

Wone tworja podskupinu Volta-Kongo-hałuza afriskich Niger-Kongo-rěčow. Eksistuja něhdźe 500 Bantuskich rěčow, kotrež so wot něhdźe 200 Mio. čłowjekow rěča. Wone su w cyłej srjedźnej a južnej Africe rozšěrjene a tam we wšěch statach najwjetšo rěčane rěče, jeli so samo jako hamtska rěč najčasćišo hišće jendźelšćina, francošćina abo portugalšćina wužiwaja.

W sewjerozapadźe mjezuje Bantu-teritorij z zbytnimi Niger-Kongo-rěčemi, w sewjerowuchodźe z nilosahariskimi a afroaziatiskimi (dokładnišo kušitiskimi) rěčemi. W juhozapadźe tworja Khoisan-rěče enklawu Bantu-teritorija (hlej mapu).

Wědomosć wo Banturěčach a z tym zwjazane kultury a ludow so Bantuistika mjenuje. Wona je dźěl afrikanistiki.

[wobdźěłać] Słowo Bantu

Słowo „bantu“ woznamjenja „čłowjeki“ w rěči Kongo. Wono bu wot W. H. I. Bleek w lěće 1856 do rěčespytneje diskusije jako pomjenowanje za daloko rozšěrjenu afrisku rěčnu skupinu zawjedźene, kotrychž rěče wjele zhromadnych přiznamjenjow maja. K tomu słuša předewšěm wurazny system nominalnych klasow (hlej deleka), ale tež wobšěrne leksikaliske zhromadnosće. Slědowaca tabela pokaza słowo za „čłowjek“ – singular a plural – we wuběrje wažnych Bantuskich rěčow:

Singular a plural so najskerje přez prefiksy mu- resp. ba- tworitej. Woprawdźe dźe wo wobě prěnjej nominalnej klasy (hlej deleka) nimale wšěch Bantuskich rěčow, kotrejž wosoby w singularje resp. pluralu woznamjenja. Dźělenske smuhi so w normalnym pisowym předstajenju wot Bantuskich słowow njepisaja, w tutym nastawku so pak za wujasnjowanje stajnje staja.

[wobdźěłać] Na rěčnikach najbohaćiše rěče

Najbóle znata a jako wobchadna rěč (němsce de:Verkehrssprache) najčasćišo rěčana Bantuska rěč je Swahilšćina . Slědowaca tabela wobsahuje wšě Bantuske rěče ze znajmjeńša 3 milionami rěčnikow a poda ličbu jich rěčnikow, jich zarjadowanje znutřka Guthrie-systema (hlej deleka) a jich hłowne rozšěrjenske teritorije. Někotre tutych rěčow su tak mjenowane wobchadne rěče (němsce de:Verkehrssprachen), kotrež so nic jenož maćernorěčnje (jako prěnja rěč) nawuknu, ale wot wjele rěčnikow jako druha abo třeća rěč sej přiswoja, zo komunikaciju we wjetšim teritoriju po rěčnych hranicach jednotliwych ludowych skupinow zmóžniła.

Bantuske rěč ze znajmjeńša 3 milionow rěčnikow

Kongo steji za Demokratiska republika Kongo, Kongo-Brazzaville za Republika Kongo). Klasowe prefiksy za rěčne mjena (na př. ki-, kinya-, chi-, lu-, se-, isi-) so w rěčespytnej literaturje dźensnišo kaž stajnje wjace njewužiwaja. Tež w tutym nastawku so krótka forma bjez prefiksa wužiwa, potajkim na př. Ganda město Luganda.

[wobdźěłać] Stawizny slědźenja a dźensniša pozicija Bantuskich rěčow

[wobdźěłać] Přehlad stawiznow slědźenja

Hižo so je w lěće 1659 wot Giacinto Brusciotto łaćonsce pisana gramatika rěče Kongo wudawała. Wilhelm Bleek wopisa prěni raz w lěće 1856 nominalne klasy Bantuskich rěčow (hlej deleka) a tworješe zapřijeće Bantu. Carl Meinhof nadźěłał jich prěnju přirunowacu gramatiku (1901). Malcolm Guthrie je je 1948 klasifikował a 1967–71 do 16 geografiskich skupinow („cony“) rozdźělował, kotrež wón z pismikami A–S (bjez I, O, Q) woznamjenił. Znutřka tutych conow su rěče do dźesatkowych jednotkow grupěrowane a přenumerowane (hlej: rozdźělenje Bantuskich rěčow po Guthrie). Guthrie je tež Proto-Bantu jako hypotetisku předchadnikowu rěč wšěch dźensnišich Bantuskich rěčow rekonstruowana. Joseph Greenberg klasifikował Bantuskupinu jako pod-pod-jednotku Niger-Kongo-rěče (hlej deleka). Prjedy buchu Bantuske rěče, wosebje wot Carl Meinhof a jeho wučomcow, jako samostatnu rěčna swójba wobhladowałe, kotrež so su w rozšěrjenskim teritoriju čornoafriskich rěčow Sudanrěče napřećo stajiłe.

[wobdźěłać] Wuwiće teorijow wo pochadźe Bantuskich rěčow

Z problemom pochada (pradomizna) a nastaća Bantuskich rěčow dłzěłali wot lěta 1860 mnoholičbne rěčne slědźerjo. Někotre historisce wažne hypotezy su tu mjenowane, zo by ćežki proces hač do dźensnišeho rozjasnjenja Bantu jako podjednotku Niger-Kongo-rěčow wujasnjował.

[wobdźěłać] Richard Lepsius

Egyptologa Richard Lepsius je w lěće 1880 we zachodźe k jeho Nubiskej Gramatice w Africe wot tři rěčnych conow wuchadźał, při tym wón Khoisan-skupinu njewobkedźbował: (1) Bantuske rěče w južnej Africe, rěč woprawdźitych (němsce „Neger“), (2) měsane „Negerrěče“ mjez ekwatorom a Saharu, Sudan-rěče, (3) hamitiske rěče (egyptišćina, kušitiske rěče, berberske rěče) w sewjernej Africe.

Primarne přiznamjenja tutych rěčnych skupinow by klasowy system Bantuskich a genusowy system hamitow był, kotrež bychu wot zapadneje Azije do Afriki zapućowali. Přez jich předobywanje wottłóčachu dźěle prawobydlerstwa k južnej Africe (dźě Bantu, kotrež su jich „čistu“ rěčnu formu wobchowowali); druhe skupiny naměšachu so z hamitami a wutworjachu měšane rěče – Sudanrěče –, kotrež ani wurazny klasowy ani genusowy system nimaja. Jich gramatika woznamjenićł jako „bjezformna“, „zurückgegangen“ a „entblättert“.

[wobdźěłać] August Schleicher

Indogermanista August Schleicher mějach cyle druhe předstajenje, kotrež je wón w lěće 1891 publikował. Po jeho měnjenju Afrika bě najprjedy njewobydleny a bu wot juhozapadneje Azije w štyri wulkich walach wobsydlowana: (1) Buschmänner a Hottentotten (dźensnišo Khoisan mjenowane), (2) „Neger-ludy“ Sudana, „Nigrity“, (3) Bantu a (4) Hamity.

Při tym je z toho wuchadźał, zo su sudanske Nigrity hižo rudimentarny, njedospołny klasowy system měli, kotrež su to Bantuske ludy wudokonjeli a wurazyli. Za jeho běchu potajkim Nigritiske abo Sudanske ewolucionarny předchadnik Bantuwa, a nic wuslědk rozpada kaž při Lepsiusu.

[wobdźěłać] Carl Meinhof

Afrikanista Carl Meinhof so je mjez 1905 a 1935 wjace króć wo nastaću Bantuskich rěčow jewił; wón steji w jasnym přećiwku k hypotezam wot Lepsiusa a Schleichera. Za jeho nic su Bantuske rěče, ale Sudanske rěče pra-nigritiske. Bantu by měšana rěč z nigritiskej „maćerju“ (Substrat) a hamitiskim „nanom“ (Superstrat). Wobsydlenje Afriki so stało po Meinhof potajkim w tři rěčnych worštach: (1) nigritiske Sudanske rěče, (2) hamitiske rěče a (3) Bantuske rěče jako měšana forma Nigritiskich a Hamitiskich.

[wobdźěłać] Diedrich Westermann a Joseph Greenberg

Diedrich Westermann je najprjedy jako Meinhof-wučomc wot zhromadneho nigritiskeho substata Sudanskich a Bantuskich rěčow wuchadźał. Wot lěta 1948 so je pak přiběrajo wot genetiskeje prapřiwuznosće zapadnych Sudanskich rěčow a Bantuskich rěčow přeswědčował, kaž je w wjacorych publikowanjach rozkładował. Při tym je zakład za Niger-Kongo-nasadu Greenberga tworił.

Joseph Greenberg je nasady Westermanna konsekwentnje dale sćěhował a etablěrował 1949 Niger-Kongo-fylum jako wulku rěčnu swójbu w zapadnej a južnej Africe, kotrež Bantuske rěče sobu zapřijimaja a kotrež z zapado-sudaniskeho „nigritiskeho“ jadra wuchadźał. Struktura tuteje swójby je wot tuteje prěnjotneje nasady hišće wjace króć změnił; poslednja wersija Greenberga je jeho twórba „Languages of Africa“ wot lěta 1963.

Tež po Greenbergu so je interna struktura Niger-Kongo-fyluma hišće wjace króć změniła (hlej Niger-Kongo-rěče), wězo sej wšě wersije – tež aktualne (na př. Heine-Nurse 2000) – při tym wotpowěduja, zo Bantuske rěče pod-pod-jednotka Niger-Kongo su, kotrež su najbliže z tak mjenowanymi Bantoidiskimi rěčemi wuchodneje Nigerije a zapadneho Kameruna přiwuzne.

[wobdźěłać] Pozicija Bantuskich rěčow znutřka Niger-Kongo

Wulki wuznam Bantuskich rěčow znutřka Niger-Kongo-rěčow (a z tym w konteskće afriskich rěčow generelnje) pokaza slědowace ličby:

• Wot něhdźe 1400 Niger-Kongo-rěčow słuša 500 k Bantuskej skupinje; to je wjace hač třećina.
• wot něhdźe 350 milionow rěčnikow Niger-Kongo-rěče rěča 200 milionow – potajkim nimale 60 % – Bantusku rěč.

Tola je po dźensnišich spóznaćach, kotrež předewšěm na dźěłach wot Joseph Greenberg bazuja, Bantuska skupina jenož pod-pod-jednotka Niger-Kongo. Dokładna pozicija Bantuskeje skupiny znutřka Niger-Kongo-rěčow pokaza slědowace tróšku zjednorjeny genetiski diagram:

rodoštom Bantuskich rěčow

• Niger-Kongo
  • Kordofaniski
  • Mande
  • Atlantiski
  • Dogon
  • Ijoid
  • Volta-Kongo
    • Sewjerno-Volta-Kongo
      • Kru
      • Gur (Woltaiski)
      • Senufo
      • Adamawa-Ubangi
    • Južno-Volta-Kongo
      • Kwa
      • Benue-Kongo
        • Zapadno-Benue-Kongo
        • Wuchodno-Benue-Kongo
          • Platoid (centralno-Nigerianiski)
          • Bantoid-Cross-River
            • Cross-River
            • Bantoid
              • Sewjerno-Bantoid
              • Južno-Bantoid
                • někotre mjeńše skupiny
                • Grasland
                • Bantu

Kompleksna pochadowa linija Bantuskich rěčow je potajkim z wšěmi mjezyčłonami:

• Niger-Kongo > Volta-Kongo > Južno-Volta-Kongo > Benue-Kongo > Wuchodno-Benue-Kongo >

Bantoid - Cross River > Bantoid > Južno-Bantoid > Bantu.

[wobdźěłać] Pradomizna a rozšěrjenje

Wšě teorije wo pochadźe Bantuskich rěčow činja eksplicitnje abo implicitnje wuprajenja wo jich pradomiznje a pozdźišim rozšěrjenju hač do dźensnišich sydlerskich teritorijow Bantuskich ludow.

[wobdźěłać] Pradomizna Bantuskich rěčow

Po jeho klasifikaciji – Bantu jako podskupina hewak w Nigeriji a Kamerunje rozšěrjene Bantoidske rěče – je Joseph Greenberg pradomiznu Bantuskich rěčow w srjedźnym Benue-dole (wuchodna Nigerija) a w zapadnym Kamerunje wobličował. To je dźensnišo wot najwjetšich slědźerjow akceptowane a zastupowane měnjenje.

Malcolm Guthrie přećiwo tomu wuprajił hišće 1962 na bazy słowo-wěc-argumentacije (zwisk mjezy archeologisce greifbaren wěcami abo plahowanymi družinami rostlinow a rěčnymi pomjenowanjemi za te), Proto-Bantu by w teritoriju juhowuchodnje ekwatorialneho tropiskeho dešćikoweho lěsa nastał. Z tutoho jadroweho teritorija so bychu w hwězdnej formje migracije do dźensnišich sydlerskich teritorijow stałe. Problem přiwuznych Bantoidiskich rěčow w daloko zdalenej zapadnej Africe rozrisował přez přijeće, zo někotre Pre-Bantuske skupiny bychu pralěsa z pomocu łódźemi do sewjera předrěwałe. Tuta pozicija Guthrie w dźensnišim slědźenju žanu rólu wjace njehra; w cyłku so pradomizna Bantuwow sewjernje tropiskeho dešćoweho lěsa přijima, wulka wjetšina přihłosuje nasadu Greenberga wuchodna Nigerija-zapadny Kamerun.

[wobdźěłać] Rozšěrjenje Bantuskich ludow

1 = 3000–1500 v. Chr. pradomizna 2 = 1500 v. Chr. spočatk rozšěrjenja 2a = wuchodny bantu, 2b = zapadny bantu 3 = 1000-500 v. Chr. wuchodobantu-Urewe-Nukleus 4–7 = dalše rozšěrjenje do juha 9 = 500–0 v. Chr. Kongo-Nukleus 10 = 0–1000 n. Chr. poslednja faza rozšěrjenja

Zapadne a wuchodne ruty rozšěrjenja

Rozšěrjenje Bantuskich ludow wot jich zapadnoafriskeje pradomizny do cyłeje subsaharaniskeje Afriki je jedne najwjetšich pućowanskich pohibowanjow čłowjestwa. Kotre puće su tuž Bantuske skupiny wot jich pradomizny nastupiłe? Eksistujetej dwě teoriji, kotrejž so pak nic wzajomnje wuzamkuja, ale jenož rozdźělne ćežišća sadźa. Prěnja wupraji (na př. Heine-Hoff-Vossen 1977), zo su zažne Bantujo wosebje blisko pobrjoha „zapadnje nimo dešćoweho lěsa“ do juha přećahowałe, dalša grupěrowanje na sewjernym kromje dešćoweho lěsa najprjedy do wuchodneho, to južneho směra pućowało. Zapadna hłowna skupina potom je nowy nukleus na delnim běhu Kongowa tworiła, z kotrehož wjetšina Bantuskich kmjenow w sawanje a w wuchodoafiskej wysočinje nastała. Druha teorija wuchadźa wosebje wot sewjerneho wuhibowanja dešćoweho lěsa. Tute skupiny su to pozdźišo wot teritorija wulkich wuchodoafriskich jězorow do juha pućowałe a bychu to Kongo-nukleus tworjeny (abo so z jim zjednoćowałe), wot kotrehož so dalše wobsydlenje juhowuchodneje a južneje Afriki stało. Generelnje wo wuchadźa wot zažnych zapadnych a wuchodnych Bantuskich skupinow, kotrež wobě hłownymaj pućowanskimaj pućomaj wotpowěduja.

Chronologija rozšěrjenja

Po Vansina (1995) a Iliffe (1995) so móže z rekonstruowaneho Proto-Bantuskeho wokabulara (ratarstwo, produkowanje keramiki), archeologiskich namakankow (předewšěm keramiki) a wot zažnich Bantuskich skupinow ratarsce wužiwanych produktow (wolijowa palma, Yams, ale hišće žane žito) konkludować, zo prěnje wupućowanje z zapadoafriskeje pradomizny w wuchodnej Nigeriji po zawjedźenju ratarstwa a hornčerstwa so stało dyrbjało. Z tym wuchadźa z archeologije wuchodneje Nigerije a zapadneho Kameruna jako prawdźepodobny časowy wotrězk něhdźe 3000–2500 v. Chr. jako spočatk wupućowanja. Najprjedy pućowałe zažne Bantujo do Kamerunowych łukow, hdźež su dalše zapřijeća za ratarstwo, skotarstwo (koza, howjado), plahowanje rybow a čołmotwarstwo wokabular wobohaćiłe.

1500–1000 v. Chr. potom so stało wotpućowanje Bantuskich skupinow zapadnje so sušaceho dešćoweho lěsa do juha hač do delnjeho běha Kongo. Tam nastanja Bantuske kultury archeologisce něhdźe 500–400 v. Chr. dopokazujomne. Wone njeznajachu hišće žane předźěłanje metalow. Někotre tutych skupinow su pućowałe dale do juha hač do sewjerneje Namibije, druhe wotbočiłe do wuchoda, sćahnychu přez wulke rěkowe doły a zjednoćichu so z wuchodnej skupinu w Kongo-nukleusu (hlej deleka).

(najskerje wjetša) wuchodna skupina sćahny wot 1500 v. Chr. wot Kameruna na sewjernej kromje podłu dešćoweho lěsa hač do teritorija wulkich jězorow wuchodneje Afriki. Tam eksistuja wot 1000 v. Chr. dokłady za prěnje plahowanje žita (sorghum), intensiwne skotarstwo a – wot 800 v. Chr. – prěnje archeologiske dokłady za předźěłanje metalow a produkowanje železa (wuškrěwanske pěcy w Ruanda a Tansania). Přijeća za metale a předźěłanje metalow so tež rěčnje w Proto-zapadnej-Bantušćinje wotbłyšćuja, mjeztym zo Proto-Bantušćina je hišće njeznajachu. Snano so stało tute kulturelne rozwiće Bantuskich ludow w ratarstwje, skotarstwje a předźěłanju metalow přez wliw nilosahariskich skupinow z hornjeho Niloweho doła, hdźež so je tutón kulturny schodźenk jasnje prjedy docpěł. Bantuske ludy předstaja po zdaću jadro železočasoweje Urewe-kultury, kotraž bě w regionje wulkich wuchodoafriskich jězorow rozšěrjena. Z bóle intensiwnym ratarskim wužićom přez palne rodowanje a potrjebu na palnym drjewje za produkowanje železa geht ein daloko sahace pobiwanje lěsow w wuchodafriskim regionje jězorow einher, potajkim prěnje wulkopłoninowe přeformowanje natury Afriki přez čłowjeka.

Wot regiona wulkich jězorow sćahnychu Urewe-Bantujo (po dokładu jich specifiskeje keramiki) něhdźe wot 500 v. Chr. sčasom do wšěch regionow wuchodneje a južneje Afriki. Na Sambesi je Urewe-keramika wot 300 v. Chr. dopokazujomna. W prěnim pokřesćanskim lětstotku so Angola, Malawi, Sambia a Simbabwe docpěja, w 2. lětstotku Mosambik, skónčnje wokoło 500 n. Chr. Južna Afrika. njemobilne žiwjenske formy (z rekultiwowanjom lada) su Bantuske ludy hakle wot 1000 n. Chr. wuwiwałe, před tym je je technika palneho rodowanja k stajnym dalećahnjenju a wotedaće wutrjebanych płoninow nuzowałe.

Ćišćej Bantuskich ludow dyrbja Khoisanjo so zdalować, kotřiž tehdy hišće wjele wjetše teritorije južneje Afriki wobsydlowali hač dźensnišo. Jich wotchadowy teritorij nasta pusćinowe a stepowe cony južneje Angole, Namibije a Botswany, kotrež za plahowanje wot Sorghum njepřihódne a z tym za Bantujo njewužiwajomne běchu.

[wobdźěłać] Přehlad Bantuskich rěčow

W tutym přehledźe su Bantuske rěče, kotrež su relatiwnje derje znate:

• w centralnej a wuchodnej Africe
  • Chewa (Chichewa)
  • Ganda (Luganda)
  • Gikuyu
  • Haya (Kihaya)
  • Chaga (Kichaga)
  • Rwanda (Kinyarwanda)
  • Kongo (Kikongo)
  • Lingala
  • Luhyia
  • Soga (Lusoga)
  • Ndowe
  • Kiga (Rukiga)
  • Rundi (Kirundi)
  • Nyankole (Runyankole)
  • Nyoro (Runyoro)
  • Tooro (Rutooro)
  • Swahili (Kiswahili)
  • Luba (Tshiluba)
  • Tumbuka (chiTumbuka)
  • Yao (Chiyao)

• w južnej Africe
  • Ndebele (Sindebele)
  • Pedi (Sepedi)
  • Shona (chiShona)
  • Swati (Siswati)
  • Phuthi (Siphuthi)
  • Sotho (Sesotho)
  • Tswana (Setswana)
  • Xhosa (isiXhosa)
  • Zulušćina (isiZulu)

• w zapadnej Africe
  • Basaa (w Kamerunje)
  • Kako (w Kamerunje)
  • Ngumba (w Kamerunje)