Francisco de Quevedo

Na Galipedia, a wikipedia en galego.

Francisco Gómez de Quevedo e Santibáñez Villegas (Madrid, 17 de setembro de 1580 — Villanueva de los Infantes (Cidade Real), 8 de setembro de 1645) foi un escritor do Século de Ouro español.

Índice 1 Biografía 2 Análise da súa obra 3 Obras 3.1 Obras políticas 3.2 Obras ascéticas 3.3 Obras filosóficas 3.4 Crítica literaria 3.5 Obras festivas 3.6 Obras satírico-morais 3.7 Traducións 4 Ligazóns externas

[editar] Biografía

De familia fidalga e oriúnda da Montaña, a infancia de Quevedo transcorreu na Corte rodeado de potentados e nobres, xa que os seus pais desempeñaban altos cargos en Palacio. O pai, Francisco Gómez de Quevedo, era secretario da princesa María, esposa de Maximiliano de Alemaña, e a súa nai, María de Santibáñez, era camareira da reíña. O rapaz, superdotado, de pés deformes, coxo de un, gordo e moi curto de vista quedou orfo aos seis anos e refuxiouse nos libros dentro do Colexio Imperial dos xesuitas de Madrid. En 1596 marchou á Universidade de Alcalá de Henares, onde se dedicou a estudar na Universidade ata 1600. Pola súa conta aprofundou ademais en filosofía, linguas clásicas, árabe, hebreo, francés e italiano. En Valladolid, ata onde foi seguindo a Corte alí trasladada polo Duque de Lerma, estudou tamén teoloxía, para a que fará posteriormente algunhas achegas, como o tratado contra o ateísmo ‘‘Providencia de Deus’‘. Xa por entón salientou como poeta e figurou na antoloxía xeracional de Pedro Espinosa ‘‘Flores de poetas ilustres’‘ (1605), mais o conxunto da súa obra poética foi editado postumamente e pode clasificarse dentro do Conceptismo Barroco. Tamén cultivara a prosa escribindo como xogo cortesán no que o máis importante era a presunción de enxeño, a primeira versión manuscrita dunha novela picaresca, a ‘‘Vida do Buscón’‘, e un certo número de curtos opúsculos burlescos co que gañou certa celebridade entre os estudantes e dos que habería de renegar na súa idade madura como brincadeiras de xuventude; igualmente por esas datas sostén un moi erudito intercambio epistolar co humanista Xusto Lipsio, deplorando as guerras que estremecen Europa, segundo pode verse no ‘‘Epistolario’‘ reunido por Luis Astrá Marín.

Volta a Corte a Madrid, chega a ela Quevedo en 1606 e reside alí ata 1611 entregado ás letras, gañándose a amizade de Félix Lope de Vega (hai numerosos eloxios a Quevedo nos libros de Rimas do Fénix e Quevedo aprobou as Rimas humanas e divinas de Tomás Burguelos, o seu heterónimo) e de Miguel de Cervantes (louvábao no Viaxe do Parnaso do alcalaíno e Quevedo corresponde na Perinola), con quen estaba na Confradía de escravos do Santísimo Sacramento; pola contra, atacou sen piedade aos dramaturgos Juan Ruiz de Alarcón, cuxos defectos físicos facíanlle graza (era de pelo rubio e chepudo), sendo el mesmo deforme, e Juan Pérez de Montalbán, fillo dun libreiro co que Quevedo tivo certas disputas, e contra este último escribiu A Perinola, cruel sátira do seu libro misceláneo Para todos. Mais o máis atacado foi, sen dubida, Luis de Góngora, ao que dirixiu unha serie de terríbeis sátiras acusándoo de ser un sacerdote indigno, de homosexual, de escritor suxo e escuro, entregado á baralla, indecente e sombrío. No seu descargo hai que dicir que Góngora lle correspondeu case coa mesma violencia. Por entón estreita unha grande amizade con Pedro Téllez Girón, Duque de Osuna, ao que acompañará como secretario a Italia en 1613, desempeñando diversas comisións para el que o levaron a Niza, Venecia e finalmente a Madrid, onde subornará, "untará a man", escribe el, as vontades necesarias no corrupto contorno do Duque de Lerma, sempre co propósito de conseguir ao seu amigo o de Osuna o nomeamento de vicerrei de Nápoles, o que ao fin logrará en 1616. Volto a Italia de novo co Duque, este encargoulle dirixir e organizar a Facenda do Virreinato e desempeña outras misións, algunhas relacionadas coa espionaxe á república de Venecia, e obtén en recompensa o hábito de Santiago en 1618.

Caído o Duque de Osuna, Quevedo é arrastrado tamén como un dos seus homes de confianza e destérraselle en 1620 á Torre de Juan Abade (Cidade Real), cuxo señorío comprara a súa nai con todos os seus aforros para el antes de falecer. Os veciños do lugar, porén, non recoñeceron esa compra e Quevedo preiteará interminabelmente co concello, se ben o preito só se resolverá ao seu favor tras a súa morte, na persoa do seu heredeiro e sobriño Pedro Alderete. Chegado alí na súa mula "Scoto", chamada así polo sutil que era, como conta nun romance, e illado xa das tormentosas intrigas cortesás, a soas coa súa conciencia, escribirá Quevedo algunhas das súas mellores poesías, como o soneto "Retirado á paz destes desertos..." ou "Son as torres de Xorai..." e achará consolo ás súas ambicións cortesás e a súa rachadela afectiva na doutrina estoica de Séneca, cuxas obras estuda e comenta convirténdose nun dos principais expoñentes do Neoestoicismo español.

A entronización de Filipe IV supuxo para Quevedo o levantamento do seu castigo, a volta á política e grandes esperanzas ante o novo valimento do Conde Duque de Olivares. Quevedo acompaña ao novo rei en viaxes a Andalucía e Aragón, algunhas de cuxas divertidas incidencias conta en interesantes cartas. Por entón denuncia as súas obras á Inquisición, xa que os libreiros imprimiran sen o seu permiso moitas das súas pezas satíricas que corrían manuscritas, facéndose ricos á súa costa. Quevedo quixo asustalos e espantalos desa maneira e preparar o camiño a unha edición das súas obras que non chegou a aparecer. Por outro lado, leva unha vida privada algo desordenada de solteirón: fuma moito, frecuenta as tabernas (Góngora acusábao de ser un borrachón e nun soneto satírico chamáballe don Francisco de Quebebo) e frecuenta os lupanares, pese a que vive amancebado cunha tal Ledesma. Malia iso, é nomeado incluso secretario do monarca, que non é menos vividor en 1632, o que supuxo a cume da súa carreira cortesá. Era un posto suxeito a todo tipo de presións: o seu amigo, o Duque de Medinaceli, é hostigado pola súa muller para que o obrigue a casar contra a súa vontade con dona Esperanza de Aragón, señora de Cetina, viúva e con fillos, e o matrimonio, realizado en 1634, apenas dura tres meses e resólvese ao fin nun divorcio de sona en 1636. En contrapartida, son anos dunha febril actividade creativa. En 1634 publica ‘‘O berce e a sepultura’‘ e a tradución de ‘‘A introdución á vida devota’‘ de Francisco de Sales; de entre 1633 e 1635 datan obras como ‘‘Dos remedios de calquera fortuna’‘, o ‘‘Epiteto’‘, ‘‘Virtude militante’‘, ‘‘As catro pantasmas’‘, a segunda parte de ‘‘Política de Deus’‘, a ‘‘Visita e anatomía da cabeza do cardeal Richeleu’‘ ou a ‘‘Carta a Luís XIII’‘. En 1635 aparece en Valencia o máis importante dun dos numerosos libelos destinados a difamalo, ‘‘O tribunal da xusta vinganza, erixido contra os escritos de Francisco de Quevedo, mestre de erros, doutor en desvergoñas, licenciado en bufonerías, bachaler en sucidades, catedrático de vicios e protodiabo entre os homes’‘.

En 1639, con motivo do memorial aparecido baixo o pano do rei ‘‘Sacra, católica, cesárea, real Maxestade...’‘, onde se denuncia a política do Conde Duque, detívoselle, confíscanse os seus libros e, sen apenas vestirse, é levado ao frío convento de San Marcos de León ata a caída do valido e a súa retirada a Loeites en 1643. Mais Quevedo saira xa do encerro achacoso e moi enfermo, e renuncia á Corte para se retirar definitivamente na Torre de Juan Abad. É nas súas cercanías, e tras escribir na súa última carta que "hai cousas que só son un nome e unha figura", falece no convento dos pais Dominicos de Villanueva de los Infantes, o 8 de setembro de 1645. Cóntase que a súa tumba foi violada días despois por un cabaleiro que desexaba ter as esporas de ouro con que fora enterrado e que tal cabaleiro morreu días despois, en castigo por tal atrevemento.

As súas obras foron moi mal recollidas e editadas por José González de Salas, quen retocou os textos, en 1648: ‘‘O Parnaso español, monte en dous cumes dividido, coas nove Musas’‘; tamén moi mal feita é a edición do sobriño de Quevedo e destinatario da súa herdanza, Pedro Alderete, en 1670: ‘‘As tres Musas últimas castellás’‘.

[editar] Análise da súa obra

O máis orixinal da obra literaria de Quevedo radica no estilo, adscribíbel ao Conceptismo barroco e polo tanto moi amigo da concisión, da elipse e do cortesán xogo de enxeño coas palabras mediante o abuso da anfiboloxía. Amante da retórica, ensaiou ás veces un estilo oratorio cheo de simetrías, antítese e isocola que luciu máis que nunca no seu ‘‘Marco Bruto’‘. De léxico moi abundante, creou ademais moitos neoloxismos por derivación, composición e estereotipia e flexibilizou notabelmente o mecanismo da aposición especificativa en castelán ("clérigo cerbatana, zapatos galeones..."), mecanismo que os escritores barrocos posteriores imitaron del. Na súa sátira acércase ás veces á estética do expresionismo ao degradar ás persoas mediante a reificación ou cosificación, e a animalización. Sinalouse, ademais, como un trazo característico do seu verso, a esticomitia, isto é, a tendencia a transformar cada verso nunha sentenza de senso completo, o cal fai ás súas poemas moi densos de significado, como era prioritario na súa poética, radicada nos principios do conceptismo barroco.

A maior parte da produción poética de Quevedo é satírica, mais como xa apercibiu o abate José Marchea as súas sátiras están mal dirixidas e, aínda que consciente das causas verdadeiras da decadencia xeral, é para el máis un meiro exercicio de estilo que outra cousa e vértese contra o baixo pobo máis que contra a nobreza, no cal non tivo o atrevemento de, por exemplo, o outro gran satírico da súa época, Juan de Tassis e Peralta, segundo Conde de Villamediá. Cultivou tamén unha fina lírica cortesá realizando un cancioneiro petrarquista en temas, estilo e tópicos, practicamente perfecto en técnica e fondo, en torno á figura de Lisi, que non hai que identificar como se quereu con ningunha dama concreta, senón cun arquetipo quintaesenciado de muller. Destacan sobre todo os seus sonetos metafísicos, onde se expon o seu máis íntimo desconsolo existencial, e os seus salmos, onde revela unhas dubidas relixiosas extremas, cercanas ás veces ao descreimento absoluto do nihilismo. A visión que dá a súa filosofía é profundamente pesimista e de trazos preexistencialistas. O leito preferido para a abundante vea satírica de que fixo gala é sobre todo o romance, mais tamén a letrela ("Poderoso Caballeiro é don diñeiro"), vehículo dunha crítica social á que non se lle esconden os motivos máis profundos da decadencia de España, e o soneto. Abominou da estética do Culteranismo cuxo líder, Luis de Góngora, foi violentamente atacado por Quevedo en sátiras persoais. Contra a pedantería e obscuridade que lle imputaba propúxose tamén editar as obras dos poetas renacentistas Francisco da Torre e Frai Luis de León, do cal só saliou co último.

[editar] Obras

[editar] Obras políticas

• ’‘Política de Deus, goberno de Cristo e tiranía de Satanás’‘, escrita en 1617 e impresa en 1635, que intenta extraer unha doctriña política dos Evanxelios.
• ’‘Vida de Marco Bruto’‘, 1644, glosa da vida correspondente ao famoso asasiño de César escrita por Plutarco, escrita con alxebraico rigor e unha elevación de estilo conceptista pouco menos que inimitábel.
• ’‘Mundo caduco e desvaríos da idade’‘ (escrita en 1621, editada en 1852)
• ’‘Grandes anais de quince días’‘ (1621, ede. en 1788), análise da transición entre os reinados de Felipe III e Felipe IV.
• ’‘Lince de Italia e zahorí español’‘ (1628, ede. en 1852).
• ’‘O chitón de Tarabelas’‘ (1630), que critica as disposicións económicas do Conde-Duque de Olivares e insinúa a súa ascendencia xudía.
• ’‘Execración contra os xudeus’‘ (1633), alegato antisemita que contén unha velada acusación contra don Gaspar de Guzmán, Conde-Duque de Olivares e valido de Felipe IV.

[editar] Obras ascéticas

• ’‘Providencia de Deus’‘, 1641, tratado contra os ateos que intenta unificar estoicismo e cristianismo.
• ’‘Vida de san Pablo’‘, 1644.
• ’‘Vida de Santo Tomás de Villanova’‘, 1620.

[editar] Obras filosóficas

• ’‘A berce e a sepultura’‘ (1635).
• ’‘As catro pestes do mundo e as catro fantasmas da vida’‘ (1651).

[editar] Crítica literaria

• ’‘A aguxa de navegar cultos coa receta para facer Soledades nun día’‘ (1631), satírica embestida contra os poetas que usan a linguaxe gongoriño ou culterán.
• ’‘A culta latinipala’‘ (1624), burlesco manual para falar en linguaxe gongoriño.
• ’‘A Perinola’‘ (1633, ede. en 1788), ataque contra o Para todos de Juan Pérez de Montalbán.
• ’‘Conto de contos’‘ (1626), redución ao absurdo dos coloquialismos máis baldeiros de significado.

[editar] Obras festivas

• ’‘Premática e aranceis xerais que ha de gardar as irmanitas do pecar, feitas polo fiel das putas’‘, ‘‘Consellos para gardar a mosca e gastar a prosa’‘, ‘‘Premática do tempo’‘, ‘‘Capitulacións matrimoniais’‘ e ‘‘Capitulacións da vida da Corte’‘ son sátiras dos xéneros burocráticos habituais nas chancelerías e que se aplican a temas grotescos.
• ’‘Cartas do cabaleiro da Tenaza’‘ (1625), humorística descrición das epístolas intercambiadas entre un cabaleiro sumamente tacano e o seu amante, que quere sacarlle diñeiro por calquera medio.

[editar] Obras satírico-morais

Os ‘‘Sonos’‘, compostos entre 1606 e 1623, circularon abundantemente manuscritos mais non se imprimeron ata 1627. Trátase de cinco narracións curtas de inspiración Lucianesca onde se pasa revista a diversas costumes, oficios e persoaxes populares da súa época. Son, por este orde, ‘‘O Sono do Xuízo Final’‘ (chamado a partir da publicación de ‘‘Xuguetes da niñez’‘, a versión expurgada de 1631 ‘‘O soño das calaveiras’‘), ‘‘O alguacil endemoniado’‘ (redenominado ‘‘O alguacil alguacilado’‘), ‘‘O Sono do Inferno’‘ (isto é, ‘‘As zahúrdas de Plutón’‘ na súa versión expurgada), ‘‘O mundo por dentro’‘ (que mantivo o seu nome sempre) e ‘‘O Sono da Morte’‘ (coñecido como ‘‘A visita dos chistes’‘).

De a estirpe dos ‘‘Sonos’‘ son dúas chamadas "fantasías morais". Trátase do ‘‘Discurso de todos os diabos’‘ e de ‘‘A Hora de todos’‘. Ambas as son tamén sátiras lucianescas de característico stono xocoserio, aínda que na súa factura e creatividade superan aos ‘‘Sonos’‘:

‘‘Discurso de todos os diabos ou inferno emendado’‘ (1628), publicado en algunhas versións como ‘‘O peor escondrillo da morte’‘ e, a partir de 1631, na versión expurgada na que aparecen tamén os cinco ‘‘Sonos’‘ cos títulos cambiados que se enumeran máis enriba, co título de ‘‘O entremetido e a doa e o soplón’‘.

‘‘A hora de todos e a Fortuna con seso’‘, variación sobre o tema do mundo ao revés en que a Fortuna recobra o xuízo e dá a cada persoa o que realmente merece, provocando tan gran trastorno e confusión que o pai dos deuses debe volvelo todo ao seu primitivo desorden.

A novela picaresca ‘‘Historia da vida do Buscón chamado Don Pablos, exemplo de vagabundos e espello de tacanos’‘, apareceu impresa en Zaragoza en 1626, mais existen tres versións máis da obra con grandes diverxencias textuais. O problema é complexo, pois todo parece indicar que Quevedo retocou a súa obra varias veces. A versión máis antiga é o manuscrito 303 bis (‘‘olim’‘ Artigas 101) da Biblioteca de Menéndeza Pelaio a causa do cotello das variantes e a maneira en que uns testemuños agrúpanse fronte a outros. A impresión de 1626 foi asumida, se non controlada, por Quevedo, segundo o propio autor declara no seu memorial ‘‘O seu espada por Santiago’‘ (1628) e a sinceridade das súas palabras é confirmada por outros datos, así que en realidade non pode sostenerse que se fixeira sen permiso do autor. Mais esta versión non foi a última, pois don Francisco volveu sobre ela para retocar algúns pormenores narrativos, amplificar o retrato satírico de varios persoaxes secundarios e paliar as expresións que xulgaron irreverentes ou blasfemas os redactores de dous libelos antiquevedia­nos, o ‘‘Memorial’‘ enviado á Inquisicion contra os escritos de Quevedo (1629) e ‘‘O Tribunal da Xusta Venganza’‘ (1635). Destes retoques dan fe os outros manuscritos.

Trátase dun divertimento en que o autor complácese en ridiculizar os váns esforzos de ascensión social dun pobre diabo pertencente ao baixo pobo; para iso exhibe cortesanamente o seu enxeño por medio dun brillante estilo conceptista que degrada todo o que toca cosificándoo ou animalizándoo, utilizando unha estética preexpresionista que se aproxima a Goia, Solá e Valle-Inclan e non retrocedendo ante as grazas máis repugnantes. A caracterización apeas existe: trátase só dun vehículo para o lucemento aristocrático do autor.

[editar] Traducións

• ‘‘Introdución á vida devota’‘, de San Francisco de Sales
• ‘‘De os remedios de calquera fortuna’‘ (1638), versión libre de Séneca.
• ’‘O Rómulo’‘, 1632, do marqués Virxilio Malvezzi

[editar] Ligazóns externas

• Páxiña do autor na Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes
• Poesía Completa de D. Francisco de Quevedo e Villegas