Seandálaíocht
Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.
 |
Ní mór an t-alt seo a ghlanadh, ionas go mbeidh caighdeán níos fearr ann. |
Staidéar ar iarsmaí agus ar thaisí ón seanreacht is ea an seandálaíocht. (Nó archaeology i mBéarla). Tagann an focal "archaeology" ón focal Gréigis “αρχαιολογία” a chiallíonn sean staidéir.
Is é éard atá san seandálaíocht ná eolaíocht a dhéanann staidéar ar chultúr daonra tríd an athgabháil, doiciméadú, anailís agus forléiriú na thaisí ábhair agus faisnéis timpeallacht, le chéile le ailtireacht, earraí, gnéithe, bithfhíricí, agus tírdhreachaí. De bharr an phíosa eolais go bhfuil an aidhm ag an seandálaíochta is ea chun an daonracht a thuiscint tá sé staidéar daonracht.
Tá na cúlanna ag an seandálaíochta éagsúile agus tá díospóracht faoin a chuid aidhmanna agus a chuid freagrachtaí. Tá chuid de na cúlanna is ea iad an doiciméadú agus an mhínú de na bunúsanna agus an fhorbairt den chultúr daona, ag chóipeáil an fhorás cultúra, ag tuiscint an stair chultúra agus ag staidéar iompar daona agus eiceolaíocht do na sochaí stairúil agus iarstairúil.
[athraigh] Bunúsanna an disciplín
In áiteanna an mórtír hEoraip agus an sean domhain tá na fréamhacha den disciplín á aimsiú san ársaitheoiracht agus de bharr sin tá nasc an láidir le stair ann. I dTuaisceart Meiriceá tá sé craobh de na ceathair fé-disciplín de daonstaidéar. Cúpla sheandálaithe cáiliúil ná Ofer Bar-Yosef agus Sarah Milledge Nelson.
[athraigh] Modh
Nuair atá seandálaithe ag déanamh tochailt caithfidh siad a bheith an-cúramach agus gan na híarsmaí a bhriseadh. Chun cinntiú nach dtarlaíonn sin úsáideann siad uirlisí ar nós rámhainní, sluaiste, piocóidí, grafóga, forcanna, liántaí, scuabanna, criathar agus go hannamh, ollscartairí, sluaistí meicniúla, tochailteoirí, scríobairí agus leibhéalaithe.
Nuair a lorgann seandálaithe áit a cheapann sé go mbeadh íarsmaí ann caithfidh sé a lán rudaí a dhéanamh. An céad rud a chaithfidh sé a dhéanamh ná cead a fail ón duine gur leo an pháirc. An dara rud a chaithfidh sé a dhéanamh ná airgead a fháil o pátrún nó ón mbanc. An céad rud eile a chaithfidh sé a dhéanamh ná uirlisí a cheannach, ansin caithfidh sé oibreoirí agus slándáil a fhostú an rud deireanach a chaithfidh sé a dhéanamh ná an áit a dhúnadh don phobal agus ansin is féidir leis an tochailt a thosnú.
Nuair a thagann an seandálaithe ar íarsmaí caithfidh sé fail amach cén aois é an íarsma i gceist. Chun é sin a fháil is féidir leis cúpla bealach a thógáil. Is féidir leis stratógrafacht a úsáid. Is éard atá i gceist le stratógrafacht ná nuair a chónaigh daoine I áit amháin a feadh tamall fhada, lorgtar sraith de íarsmaí, ceann amháin ar bharr ceann eile. Tá na híarsmaí is sine ag an bonn agus na híarsmaí is nua ar bharr. Tríd an doimhneacht ina lorgadh an íarsma a thomhais is féidir leis an seandálaithe a rá cén aois é an íarsma i gceist.
An bealach eile de aois íarsma a thomhais ná trí "Carbon 14 Dating". Bíonn Carbón 14 I ngach ní beo, agus nuair a fhaigheann siad bás tosnaíonn ráta an carbon 14 ag titm. Trí an mead carbon 14 atá fágtha a thomhais is féidir leis an seandálaithe a rá cen aois é an íarsma I gceist.
[athraigh] Seandálaíocht na hÉireann
Tá clú agus cáil ar Éireann de bharr a cuid foinsí seandálaíochta, ón Mesolitic go dtí an Mheanaois. Níl aon Seanlitic (Palaeolithic as Béarla) in Éireann agus tosnaíonn an stair de lonnaithe in Éireann thart 8,000 R.C. (Roimh Críost)leis an Mesolitic. Tá easpa gnéithe, ábhair nó ionaid lonnaithe againn ón aois seo ach tá cúpla suíomhanna againn an tábhactacht ar fad, go h-áirithe Mount Sandel i gCo. an Doire, a thalmhú an t-Ollamh Peter Woodman idir 1973 agus 1977.
Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.
