Teâter Municipêl ed Rèz
Da Wikipedia.
Artécol in dialèt arzân 
Al Teâter Municipêl (Teatro Municipale in italiân) ed Rèz, intestê incô a Romolo Valli, l'é ûn di teâter pió impurtânt d'Itâlia, al prém ed Rèz. L'é tirê só inséma a ōna dal piâsi pió ed valôr ‘d la sitê Piâsa 'd la Vitôria, in dó gh’é ânca chi êter dû teâter sitadèin, al Teâter Ariôst e al Teâter Cavalerésa, la Galèria ed San Rôc e i Giardèin Póblich. Al Teâter Municipêl lê un teâter d'ôpra e ‘d cuncêrt.
Al fabrichê l’é stê tirê só tr’al 1852 e al 1857. L’é stê pinsê e mnê a cò da l' architèt Cesare Costa ed Mòdna e i lavôr in stê cmandê dal' inzgnêr Antonio Tegani ed Rèz. Al móstra ‘na facêda in stîl napoleònich in dû ordén, in materiêl da furnêsa e mêrmel, cûn clôni in manêra etrósca al piân tèra e clôni lighêdi ind al parèidi stîl grēch antîgh al prém piân. In grònda a ghé stê més dal stâtvi legôrichi. La sèla d’ed dèinter l’as presèinta cme ûn sôlit teâter d'ôpra italiân, cun la piânta a fêr ed cavâl e sînch ôrden ed pêlch.
Al teâter l’é stê inavgurê al 21 d’avrîl dal 1857 cun l'ôpra "Vittor Pisani" dal musicésta Achille Peri (1813-1880). Al grând fabrichê, l’é stê tirê só inséma a ‘na pêrt ‘d la zôna ‘d l’ antîga sitadéla, butêda zó in prinsépi dal XIX secól, al côst lé stê ed 1.683.000 frânch.
[modifica] Al dimensiòun
Al fabrichê, al gh’à ‘na piânta fâta a retângol ed 80x43.60 mêter cun zuntê in dal davanti dô lôgi ânca lôr fâti a retângol ed 26,40 x 5,20 mêter. Al quâcia ‘na metradûra ed tèra ed 3.763 mêter quadrê. La facêda l’amzûra 54 mêter. Ind la sèla a ghe stân 1.609 spetadôr, e dôp al mudéfichi dal 1907 l’amzûra lê 22,60 per 18.40 mêter. Al pelchsènich fònd 26,60 mêter, lêregh 31,20 mêter, al ghà 56 cambarêin p’r j artésta e 16 sèli per i figurânt e per i sunadôr d’urchèstra. Al teâter, d’ed sôver, al gh’à ânca ‘na sèla grânda cl’è stêda druvêda cme scôla ed sēna
[modifica] Al d’ed fôra
Al piân d’ed sóta al teâter al fà vèder 12 clôni in stîl etrósch in prêda dûra. Ind i quâter amdajòun tr’al pôrti Paolo Aleotti l’à sculpî i grând autôr dal teâter grēch, Menandro, Sofocle, Euripide, Aristofane. La pêrt d’ed sóver, cumpîda dal finêl a mudiòun cun âtich, l’è spartîda da urnamèint in fôra de stîl grēch ânca lôr in prêda dûra cun fnèstri e, al d’ed sôvra, basrilēv legôrichi. L’urnamèint e al mudiòun a vân avânti inséma al lôgi ed fiânch al teâter fâti d’êrch a tót sèst inséma a di pilâster.
Al stâtvi 'd l' âtich e dal lôgi j ‘n stêdi sculpîdi da Prudenzio Piccioli, Ilario Bedotti, Giovanni Chierici, Antonio Ilarioli, Attilio Rabaglia.
Cóli ‘d l' âtich, andând da mansèina a dréta ed chi guêrda al fabrichê, arviṣên : Moderazione, Pudore, Pittura, Suono, Commedia, Estro, Danza, Scherzo, Favola, Diletto, Istruzione, Lavoro, Virtù, Dramma, Gloria, Vizio, Tragedia, Rimorso, Curiosità, Silenzio.
Inséma a la lôgia a fêres da sîra dal la fròunt, as nôta: Medea, Edipo, Achille, Attilio Regolo.
Inséma a la lôgia a matèina: La Concionatrice, il Punitore di sé stesso, Prometeo, Dedalo.
[modifica] Al d’ed dèinter
Al d’ed dèinter l’é stê dubê dal prof. Gerolamo Magnani ed Pèrma al gh’à dê ‘na mân ind ‘l’ ândit e ind’l’intrêda Pasquale Zambini ed Rèz. Ind’l’ândit gh’è stê més i bôst ed Cesare Costa e Achille Peri e dô mdaj dal scultôr Ilarioli cun al fâci ed Tito Maccio Plauto e Publio Terenzio Afro Terenzio. L’ingrés al gh’à la fôrma ed ‘na figûra geometrica a ôt lèe slunghêda, cun clôni e di decôr, in dôve gh’in ânca al dòdeṣ Baccanti dla vôlta (ôvra ed Giuseppe Ugolini) e mdaj cun di amurèin a cêr-scûr (Magnani). I bôst ind’i fiânch ed l’ingrés fân véder Cesare Pariati, scritôr teatrêl (m 1733) e Francesco Fontanesi, arnuvadôr d’l’ idèja dal sēni. Ind l’êlta dal scalòun c’al mèjna al ridòt (in dô gh’iva pôst la Socetê dal Casèin) gh’è al bôst ed Ludovico Ariosto ed Ilario Bedotti.
Ind la sèla ovêla vinsén al biânch e l'ôr, a gh’è quâter ôrden cun 106 palchèt, al pêlch reèl e ‘na lôgia. Al pitûri legòrichi dal soufét, in dó gh’è tachê al lampadâri ed cristâl, j ‘n’ ôvra ed Domenico Pellizzi, artésta arsàn, cun legoréi teatrêli (da la pêrt ‘d la porta), a mansèina la cumédia, a dréta la tragédia, e in fônd la sēna.
Al sepâri l’è stê piturê da Alfonso Chierici c’al gh’à scrét: "II Genio delle Arti che loro addita i più chiari uomini d'Italia perché in essi si inspirino e risorgano". Ind al cartòun al pitôr l’îva dê ‘n sunêda al' Italia, mó al dôca, an l’îva tòta luntēra c’ l’arfêres al risorgimèint, l’à fât piturêr ûn fulèt cun la fasèla vultêda vêrs al bâs. Al secònd sepâri (ed cômed) al fa vèder ‘na gran vésta ed paèiṣ e l’è ôvra ‘d’l' artésta Giovanni Fontanesi.
