Riezad

Diwar Wikipedia, an holloueziadur digor

E bevoniezh, ur riezad pe regnum zo ur takson a oa ar rummad uhelañ e rummatadur klasel ar bevien, pe (er reizhiad nevez gant tri damani) ar renk dindan an damani. Pep riezad zo rannet e strolladoù bihanoc'h anvet skourradoù.

Rannet e oa bed ar bevien e div riezad gant Linné : Animalia evit al loened ha Vegetabilia evit ar plant (Lakaet e oa bet ar maenadoù en un trede riezad gant Linné : ar Mineralia). Rannet e oa bet pep riezad e kevrennadoù gant Linnaeus da gentañ. Diwezhatoc'h e vodas anezhe e skourradoù evit al loened hag e rannadoù evit ar plant. Pa oa bet dizoloet ar bevien a yae ur c'hellig d'o ober hepken (unkelliged) e voent rannet etre an div riezad : ar re a gouest da fiñval er skourrad eus riezad al loened anvet Protozoa, hag ar bezhinoù livet hag ar bakteri e rannad ar plant anvet Thallophyta pe Protophyta. Koulskoude e oa kalz spesadoù hag a oa diaes da lec'hiañ pe a veze lakaet e riezadoù disheñvel hervez ar skiantourien : da skouer, ar bezhin Euglena zo gouest da zilec'hiañ hag ar mycetozoa amibennheñvel. da-heul e kinnigas Ernst Haeckel krouiñ un trede riezad anvet Protista evite^[1][2]

[kemmañ] Div impalaeriezh ha peder riezad

Taolenn eus reizhiad Ernst Haeckel gant teir riezad (Plantae, Protista, Animalia) embannet e Generelle Morphologie der Organismen, 1866).

Pa oa dizoloet e oa disheñvel framm kellig ar bakteri diouzh hini ar bevedegoù all — ar c'helligoù bakteri o deus pep a kroc'henenn pe ziv war o gorread, pe e-kichen, pa vez kempleshoc'h framm ar bevedegoù all gant un nukleus ha benvegelloù all rannet gant kroc'henennoù e diabarzh ar c'helligoù— e kinnigas Chatton rannañ ar bevien e div impalaeriezh : bevedegoù gant un nucleus en Eukariot ha bevedegoù hep nukleus er Prokariot.^[3]

Kinnig Chatton ne reas ket berzh diouzhtu. Heuliet e voe un hent klaseloc'h gant reizhiad Herbert Copeland, a roe ur riezad disheñvel d'ar prokariot, anvet Mychota da gentañ met Monera pe Bacteria diwezhatoc'h^[4]. Reizhiad Copeland, gant peder riezad a lakae an holl eukariot na oant ket loened pe plant er riezad Protista.^[5]

Dont a reas war wel tamm-ha-tamm pegen pouezus e oa ar c'hemm etre prokariot hag eukariot, ha Stanier ha van Niel a vrudas reizhiad Chatton, enni div impalaeriezh, er bloavezhioù 1960^[6].

[kemmañ] Pemp riezad

Krouet e voe ur pempvet riezad evit ar Fungi gant Robert Whittaker. Ar reizhiad-se, dezhañ pemp riezad, kinniget e 1968, zo deuet da vezañ ar muiañ implijet hag ez eo implijet atav e kalz studiadennoù gant un nebeud gwellaennoù, peotramant evel diazez reizhiadoù neveshoc'h gant meur a riezad. Diazezet eo dreist-holl war disheñvelderioù er magerezh: ar Plantae zo aototrofed lieskelligek dreist-holl, e Animalia zo heterotrofed lieskelligek, hag e Fungi saprotrofed lieskelligek. En div riezad a chom, Protista ha Monera, a vod bevien unkelligek hag eeun.^[7]

[kemmañ] C'hwec'h riezad

Er bloavezhioù war-dro 1980 e veze taolet kalz a evezh ouzh ar filogeniezh hag ouzh un termenerezh nevez eus ar riezadoù, dezhe da vezañ strolladoù unfiletek, strolladoù graet eus bevedegoù kar en un doare tost a-walc'h. An Animalia, Plantae, ha Fungi a veze lakaet da strolladoù diazez a vode furmoù buhez kar tost peurliesañ, ha lakaet e veze ar furmoù all e-touez ar Protista. Studiadennoù diazezet war an TRNr gant Carl Woese a rannas ar prokarioted (riezad Monera) e div riezad anvet Eubacteria hag Archaebacteria. Klask a reas Carl Woese sevel ur reizhiad gant teir riezad ma veze bodet Plant, loened, Protista, ha Fungi e riezad an eukarioted. Mont a rae an Eubacteria hag an Archaebacteria d'ober an div riezad all. Da gentañ e tiwanas implij ar "reizhiadoù enne c'hwec'h riezad" eus ar c'hendeuzadur eus reizhiad klasel ar pemp riezad hag eus reizhiad Woese, enni teir riezad. Hevelep "reizhiadoù enne c'hwec'h riezad" zo deuet da vezañ implijet stank e kalz studiadennoù.^[8]

Meur a riezad eukarioted nevez a oa kinniget ivez, met argaset e voe buan ar pep brasañ anezhe, lakaet d'ober skourradoù pe "phyla", pe dilezet penn-da-benn. An hini nemeti a vez implijet stank c'hoazh eo ar riezad Chromista kinniget gant Cavalier-Smith, enni bevedegoù evel an tali, an diatomea, hag an Oomycota. Evel se eo rannet an eukarioted e tri strollad heterotrofek dreist-holl, an Animalia, ar Fungi, hag ar Protozoa, ha daou strollad boudoù a vev diwar luc'hkevanaoz dreist-holl : ar Plantae (en o zouez ar bezhin ruz ha glas) hag ar C'hromista. Koulskoude n'eo ket bet implijet stank ar reizhiad-se abalamour ma'z eus diskred evit a sell ouzh unfiletegiezh an div riezad diwezhañ.

Woese a lakae ar pouez war an heñvelderioù genetek muioc'h evit war an neuz diavaez hag an emzalc'h, oc'h harpañ e rummatadur war keñveriadennoù eus genoù TRNr ar ribosomoù e live ar molekuloù evit dibab rummadoù ar rummatadur. Ne denn ket ur blantenn d'ul loen da welet, met e live ar c'helligoù e weler e vod an daou strollad eukarioted, dezhe ar memes urzhiadur e-diabarzh ar c'helligoù, gant nukleüsoù er c'helligoù peurgetket, na gaver ket en Eubacteria hag en Archaebacteria. Ar pezh zo pouezusoc'h, plant, loened, fungi, ha protisted zo heñveloc'h an eil re ouzh ar re all evit a sell o framm genetek e live ar molekuloù, diazezet diwar studiadennoù eus an TRNr, evit ma'z int pe ouzh an Eubacteria pe ouzh an Archaebacteria. Dizoleiñ a reas Woese ivez e oa tostoc'h en un doare genetek an holl eukarioted, bodet a-gevret en ur strollad, d'an Archaebacteria evit d'an Eubacteria. Kement se a dalvez ez eo an Eubacteria hag an Archaebacteria strolladoù disheñvel memes pa o c'heñverier gant an eukarioted. Abalamour da se e tiazezas Woese reizhiad an tri Damani, a ziskouez splann ez eo tostoc'h an holl Eukarioted war an dachenn c'henetek pa geñverier o c'herentiezh c'henetek etrezo hag an hini o deus gant ar bacteria pe an archaebacteria, hep bezañ rediet da sevel ur reizhiad enni teir riezad e lec'h "reizhiad ar c'hwec'h riezad". Reizhiad an tri damani zo ur "reizhiad enni c'hwec'h riezad" a vod ar riezadoù eukarioted e damani an Eukarya zo diazezet war o heñvelder genetek tost a-walc'h p'o c'heñverier gant damani ar Bacteria hag hini an Archaea. Anavezout a reas Woese ivez ne oa ket riezad ar Protista ur strollad unfiletek hag e c'hallfe bezañ rannet muioc'h e live ar riezad. Lod all o deus rannet riezad ar Protista e Protozoa hag e Chromista, da skouer.

[kemmañ] Ar reizhiadoù disheñvel

(N'eo ket disi ar c'hevataldedoù diskouezet en daolenn-mañ. Da skouer e laka Haeckell ar bezhin ruz (ar Florideae diouzh Haeckell ; ar Florideophyceae hiziv an deiz) hag ar bezhin glas-gwer (an Archephyta diouzh Haeckell ; ar Cyanobacteria hiziv) e-touez ar Plantae, met er rummatadurioù a vremañ e vez sellet oute evel protisted ha bacteria. En desped d'an dra-se ha da zireizhderioùigoù all e pourvez an daolenn-mañ ur sell eeun a c'hall bezañ talvoudus memes tra.)

[kemmañ] Notennoù

1. ↑ E. Haeckel, Generelle Morphologie der Organismen, Reimer, Berlin, 1866
2. ↑ Joseph M. Scamardella, "Not plants or animals: a brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista and Protoctista", International Microbiology, 1999, II, 207–221
3. ↑ E. Chatton, Titres et travaux scientifiques,Sette, Sottano, Italia, 1937
4. ↑ H. F. Copeland, "The kingdoms of organisms", Quart. Rev. Biol., 1938, XIII, 383–420
5. ↑ H. F. Copeland, The Classification of Lower Organisms, Palo Alto, 1956
6. ↑ R. Y. Stanier ha C. B. van Niel, "The concept of a bacterium", Arch. Microbiol. levrenn 42, 17–35
7. ↑ R. H. Whittaker, "New concepts of kingdoms of organisms", Science 1969 levrenn 163, 150–160
8. ↑ C. R. Woese, W. E. Balch, L. J. Magrum, G. E. Fox ha R. S. Wolfe, "An ancient divergence among the bacteria", Journal of Molecular Evolution, 1977, IX, 305-311
9. ↑ Fazi meneg Balizenn <ref> direizh ; ne oa bet lakaet tamm testenn ebet evit ar valizenn Haeckel; $2
10. ↑ Fazi meneg Balizenn <ref> direizh ; ne oa bet lakaet tamm testenn ebet evit ar valizenn Chatton; $2
11. ↑ Fazi meneg Balizenn <ref> direizh ; ne oa bet lakaet tamm testenn ebet evit ar valizenn Copeland1956; $2
12. ↑ Fazi meneg Balizenn <ref> direizh ; ne oa bet lakaet tamm testenn ebet evit ar valizenn Whittaker1969; $2
13. ↑ Fazi meneg Balizenn <ref> direizh ; ne oa bet lakaet tamm testenn ebet evit ar valizenn Woese1977; $2
14. ↑ Carl R. Woese, Otto Kandler, Mark L. Wheelis, "Towards a Natural System of Organisms: Proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya", doi:10.1073/pnas.87.12.4576