Betchfessî én
Èn årtike di Wikipedia.
Li betchfessî ÉN, c' est on betchfessî scrijha eployî po des mots ki sont prononcîs avou in so Lidje et Nameur, mins avou én (naziålijhî é) après Tchålerwè, çou ki lzî dene on prononçaedje tipike e s' payis la, riwaitî come ene piceure idintitaire do walon.
Li betchfessî ÉN a eto des ôtes prononçaedjes, metans 'ègn' el Hesbaye. Did la, des fråzes mocreces po fé "prononcî drole" les djins ki n' ont nén l' minme accint k' vos:
- Mårtén va so s' djårdén; i voet on lapén ki magne si pierzin (pierzén); i houke si tchén; li tchén vore sol lapén; vo n' la-t i nén k' i n' l' apice nén !
[candjî] Les rîlêyes di mots avou l' betchfessî ÉN
- Mots ki les sfwaits e francès si scrijhnut avou ien
- >> bén, rén, nén, tchén, i vént, dji sotén; t' î téns.
- codjowas di tos les viebes ås cåzants et ås rwaitants do Durant Indicatif Erirece
- >> nos avéns, nos esténs, dji bouténs, nos lodjéns; il avént, il estént, ele finixhént, ele si batént.
- sacwants mots ki s' achevèt pa -in e francès. Sovint, il ont on femrin avou -ene.
- >> gamén, malén, vén, djårdén, pårén, Mårtén, lapén (gamene, malene, mårene, Mårtene).
- Mots tot seus
- >> éndjole, djéndjole, cénk, cwénze, vénrdi, séndje, sitrénde.
[candjî] Disfondowes do betchfessî ÉN
[candjî] Dispårdaedje des prononciåcions do betchfessî ÉN
- Tot l' corin del Walonreye (Nameur, Lidje, Dinant, Sint-Houbert, Bastogne) prononce in (sicrît e Feller bin, rin, nin, tchin, i vint).
- Tchålerwè, mins eto li Hesbaye namurwesse (dj' ô bén: dedja dijh cwénze kilometes a Bijhe di Nameur), li Roman Payis, i prononcèt én (sicrît e Feller bén, rén, nén, tchén, i vént).
- Sacwants viyaedjes plik plok (Tcheslet, Spå), eyet l' Payis d' Hêve, i prononcèt é (sicrît e Feller bé, ré, né, tché, i vét; egzimpe di scrijheu: J.L. Fauconnier).
- Li Tchestrolet, mins eto sacwants viyaedjes del Bote di Djivet, prononçnut iè (sicrît e Feller biè, riè, niè, tchiè, i vièt; egzimpe di scrijheu: Calixte Culot, Bernard Jacob).
- Nivele, Les Scåssenes, El Lovire prononçnut î ou î>n (sicrît e Feller bî, rî, ni, i vît; egzimpe di scrijheus: Julos Beaucarne, cåzu tos les scrijheus do Moxhon d' Ônea).
- So l' Hesbaye lidjwesse, on prononce ègn (bègn, règn, nègn, tchègn, i vègne). Ci accint la si va rtrover e rfondou dins li suddjonctif prezintrece des viebes "vini" et "tini" : k' i vegne, ki t' tegnes.
[candjî] Crombès rimes
Li rfondaedje des arimeas va dner sovint des mås d' tiesse, cwand gn a on mot avou l' betchfessî ÉN å coron.
- A Bijhe do Hinnot, i va rimler avou î
- Si çki vos djhoz èn plait nén (nî), Vos seroz bénrade fåtchî (faukî).
- E mitan del Walonreye, avou in
- C' est come les sapéns (sapin), ça pind !
- A cénk eures å matén (matin); avou deus grands tchenas so ses rins (H. Pétrez)
- A Tcheslet, avou é.
[candjî] Kimint si scrijhèt les mots avou l' betchfessî ÉN dins les ôtes lingaedjes laténs ?
Cåzu tos les mots avou l' francès IEN si scrijhèt avou l' betcfessî én.
Foû-rîles:
- les ptits nos (Lucyin, Djuyin, Sinforin, Adriyin).
- les nos d' nåcionålité (Aldjeryin, Tunizyin).
- les pronos d' apårtinance: li minne, li tinne, li sinne.
En espagnol et en itålien, on rtrove eto des mots avou IEN ki respondnut a des mots avou l' betchfessî ÉN e walon.
- en espagnol, li codjowaedje do viebe tener (tini) ou venir (vini) va rsôrti IEN al 2inme et 3inme djins del prezintrece, la kel walon rissôte ÉN: tienes, tiene = ti téns, i tén; pareymint li mot espagnol bien (bén) si scrît avou IEN.
- en itålyin, niente ki respond a "nén".
[candjî] Li betchfessî ÉN dins les nos d' djins et d' plaeces
[candjî] Nos d' djins
- Mårtén (vî scrijha : Martien).
- Robén (vî scrijha : Robien).
[candjî] Nos d' plaeces
Li betchfessî ÉN va aparexhe dins sacwants nos d' plaeces, ki si scrijhnut asteure avou on IN u IEN.
- Viyaedjes sicrîts avou IN e francès et e walon, mins k' on rtove on IEN dins les vîs papîs.
- Nandrin (Nandren e 1219, Nandrien e 1497, motoit a cåze d' on prononçaedje Nandrègn).
- Dins l' Bijhe do Hinnot, li prononçaedje î do betchfessî ÉN va produre des forcoridjaedjes e francès, dizo scrijha IEN, po des mots ki vnèt del cawete flamindje -ingen et do mot heim (måjhon des cis + pitit no).
- E roman payis, li minme cawete va dner li betchfessî én, sicrît come té:
- Bôvetchén (F. Beauvechain, Bauechin e 1070).
Asteme, bråmint des nos d' viyaedjes ki si scrijhèt e francès avou EN respondèt a on son IN e walon (et nén å betchfessî ÉN).
- Å Bôlin (Abolens).
- Djimbe (Gembes).
- Weyin (Weillen).
- Blehin (Blehen).
- Crehin (Crehen).
- Måyin (Maillen).
- Mélin (Mélen).
Disk' al prumire mitan do 20inme sieke, la k' J. Feller va fé admete d' eployî seulmint "in" pol son in, c' esteut li scrijhaedje "en" li pus corant (Grandgagnage l' eploye tofer dins si diccionaire)
[candjî] Istwere do betchfessî ÉN
[candjî] Diyalectalijhaedje do betchfessî ÉN
A pårti des dates cial ådzeu po Nandrin, Inguî, Weddjî, Guilinguî, on voet bén ki, diviè 1200, ces mots la estént bén des sons IN. Les cmons nos "rén, bén, tchén" estént ddja dandjreus prononcîs come asteure a pårti di 1200-1300. Eto, a pårti di 1400, les scrijheus d' vîs papîs, ki cmincèt a cnoxhe li francès, forcoridjnut avou -IEN les nos d' djins et d' plaeces ki s' dijhèt come li prononçaedje di "rén, bén, tchén" dins leu payis. Eto, on pout dater li stramaedje des accints do betchfessî ÉN a divant 1400.
[candjî] Uzaedje do scrijha én come betchfessî
Li betchfessî ÉN a stî atåvlé pa Laurent Hendschel pol rifondaedje do walon e 1994. L' idêye esteut di rprezinter on son tipike do walon. C' esteut li cénkinme betchfessî (après å, ô, xh, jh, et ea). Il a stî accepté pås rfondeus del Rantoele, dizo ene cogne disfaflotêye (en: ben, ren, nen, tchen, i vent).
Il a stî rfafloté e 1995 po s' raprotchî do scrijhas Feller dedja eployî ene sawice. C' est insi k' il a passé å Raploû d' Tchålerwè sol rifondaedje (1996).
[candjî] Askepiaedje do betchfessî ÉN raconté dins on roman
- Pu gn a èn årtisse k' aveut vnou do costè d' Couyet - dé Tchålerwè, tote ene trote - k' a volou saveur les pondants et les djondants di totes les sôres d' aclevåvès biesses :
- - Des pourceas, end a-t i ? Et des tchéns ?
- Avou si accint d' après Tchålerwè, i prononcive si bén ci mot la "tchén" ki dj' a stî tot binåjhe k' èm soçon Roland Binsfele åye, å cminçmint do rfondaedje, bouxhî sol clå po k' on rprinde li scrijha "én" dins l' ortografeye do rfondou walon.
Sourdant: Li batreye des cwate vints.
[candjî] Kimint saveur s' i fåt rfonde avou on betchfessî ÉN ?
Sacwants mots sont ene miete målåjheys a rfonde, copurade les mots k' ont on son "-in" e coron. I s' polnut etinde e sacwantès plaeces avou "-én" (u "-ègn" el Hesbaye, metans). Li meyeu moyén est d' aler vey dins l' Motî d' Tchålerwè. Les mots ki sont la dizo mwaisse disfondowe -IN ni dvèt nén esse rifondous avou avou "én". On pout eto aler vey e Motî d' Nivele. Les mots avou l' betchfessî ÉN s' î trovnut dizo ene disfondowe avou -î.
Sovint, cwand on trove li scrijha AIN e francès, u e vî walon, c' est l' son IN, si on trove li scrijha IEN, et kécfeye EIN e francès u dins les vîs papîs, c' est sovint rfondou avou l' betchfessî ÉN.
- Rifondous avou -in: calpin, calin, pierzin, vint (chife 20), lin, linçoû.
- Rifondous avou -én: terén, sapén, scabén, latén, cossén.
[candjî] Dipus d' racsegnes.
[candjî] Alére
- L. Remacle, La différenciation dialectale en Belgique Romane avant 1600, p. 93 (ki n' corwaite nén l' cayet come cial).
[candjî] Mapes a studyî
- Mape ALW 1.3 (bén).
- Mape ALW 1.18 (tchén).
- Mape ALW 2.110 (nos savéns).
- Mape ALW 2.112 (i dvént).
- Mape ALW 3.44 (vénrdi).
