Ngũ hành

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Trong triết học cổ Trung Hoa, tất cả vạn vật đều phát sinh từ năm nguyên tố cơ bản và luôn luôn trải qua năm trạng thái được gọi là: Mộc, Hỏa, Thổ, Kim và Thủy (tiếng Hoa: 木 火 土 金 水). Năm trạng thái này, gọi là Ngũ hành (五行), không phải là vật chất như tên gọi của nó mà đúng hơn là cách quy ước của người Trung Hoa cổ đại để xem xét mối tương tác và quan hệ của vạn vật.

Học thuyết Ngũ hành diễn giải hai nguyên lý cơ bản (生 - Sinh) còn gọi là Tương Sinh và (克 - Khắc) hay Tương Khắc trong mối tương tác của vạn vật.

• Trong mối quan hệ Sinh thì Mộc sinh Hỏa; Hỏa sinh Thổ; Thổ sinh Kim, Kim sinh Thủy, Thủy sinh Mộc.
• Trong mối quan hệ Khắc thì Mộc khắc Thổ, Thổ khắc Thủy, Thủy khắc Hỏa, Hỏa khắc Kim, Kim khắc Mộc.

Một số học giả trên cơ sở sinh và khắc lại bổ sung thêm chế hoá, tương thừa, tương vũ thực chất là sự suy diễn ra từ hai nguyên lý cơ bản nói trên.

Năm nguyên tố và các nguyên lý cơ bản của Ngũ hành đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến nhiều lĩnh vực hoạt động của người Trung Hoa cũng như một số quốc gia và vùng lãnh thổ xung quanh như: Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc, Triều Tiên, Đài Loan, Hồng Kông, Singapore từ thời cổ đại đến nay trong nhiều lĩnh vực như hôn nhân và gia đình, âm nhạc, y học cổ truyền, quân sự v.v.

Ngũ hành cũng được sử dụng trong Kinh Dịch, có từ thời kỳ nhà Chu (thế kỷ 12 TCN đến năm 256 TCN), một cuốn sách được coi là cuốn sách vĩ đại nhất trong lịch sử Trung Hoa về triết học.

[sửa] Các quy luật

Tương sinh, tương khắc, chế hoá, tương thừa, tương vũ biểu thị mọi sự biến hoá phức tạp của sự vật.

• Luật tương sinh: Tương sinh có nghĩa là giúp đỡ nhau để phát triển. Đem ngũ hành liên hệ với nhau thì thấy 5 hành có quan hệ xúc tiến lẫn nhau, nương tựa lẫn nhau. Trong luật tương sinh của ngũ hành còn bao hàm ý nữa là hành nào cũng có quan hệ trên hai phương diện: Cái sinh ra nó và cái nó sinh ra.
• Luật tương khắc: Tương khắc có nghĩa là áp chế lẫn nhau. Sự tương khắc có tác dụng duy trì sự cân bằng, nhưng nếu tương khắc thái quá thì làm cho sự biến hoá trở thành bất thường. Trong tương khắc, mỗi hành cũng lại có hai mối quan hệ: Cái khắc nó và cái nó khắc.

Hiện tượng tương sinh, tương khắc không tồn tại độc lập với nhau. Trong tương khắc đã có mầm mống của tương sinh, trong tương sinh đã có mầm mống của tương khắc. Do đó vạn vật luôn luôn tồn tại và phát triển.

[sửa] Quan hệ với các lĩnh vực khác

Ngũ hành	Mộc	Hỏa	Thổ	Kim	Thủy
Số Hà Đồ	3	2	5	4	1
Cửu Cung	3,4	9	5,8,2	7,6	1
Thời gian trong ngày	Rạng sáng	Giữa trưa	Chiều	Tối	Nửa đêm
Giai đoạn	sinh Dương cực	hoàn chỉnh Dương cực	Âm-Dương cân bằng	sinh Âm cực	hoàn chỉnh Âm cực
Năng lượng	Nảy sinh	Mở rộng	Cân bằng	Thu nhỏ	Bảo tồn
Bốn phương	Đông	Nam	Trung tâm	Tây	Bắc
Bốn mùa	Xuân	Hạ	Chuyển mùa (mỗi 3 tháng)	Thu	Đông
Thời tiết	Ấm	Nóng	Ẩm	Mát	Lạnh
Màu sắc	Xanh	Đỏ	Vàng	Trắng	Đen
Thế đất	Dài	Nhọn	Vuông	Tròn	Ngoằn ngèo
Trạng thái	Sinh	Trưởng	Hóa	Thâu	Tàn
Vật biểu	Thanh Long	Chu Tước	Kỳ Lân	Bạch Hổ	Huyền Vũ
Mùi vị	Chua	Đắng	Ngọt	Cay	Mặn
Cơ thể	Gân	Mạch	Thịt	Da lông	Xương
Ngũ tạng	Can (gan)	Tâm (tim)	Tỳ	Phế (phổi)	Thận
Lục phủ	Đảm (mật)	Tiểu trường (ruột non)	Vị (dạ dày)	Đại trường (ruột già)	Bàng quang
Ngũ khiếu	Mắt	Lưỡi	Miệng	Mũi	Tai
Ngũ tân	Bùn	Mồ hôi	Nước dãi	Nước mắt	Nước miếng
Ngũ đức	Nhân	Lễ	Tính	Nghĩa	Trí
Xúc cảm	Giận	Mừng	Lo	Buồn	Sợ
Giọng	Hét	Nói	Ca	Khóc	Rên
Thú nuôi	Chó	Dê/Cừu	Gia súc nói chung	Gà	Heo
Hoa quả	Mận	Mơ	Táo/Chà là	Đào	Hạt dẻ
Ngũ cốc	Lúa mì	Đậu	Gạo	Hạt gai dầu	Hạt kê
Thập can	Giáp, Ất	Bính, Đinh	Mậu, Kỷ	Canh, Tân	Nhâm, Quý
Thập nhị chi	Dần, Mão	Tỵ, Ngọ	Thìn, Tuất, Sửu, Mùi	Thân, Dậu	Tí, Hợi
Âm nhạc	Mi	Son	Đô	Rê	La
Thiên văn	Mộc Tinh (Tuế tinh)	Hỏa Tinh (Huỳnh tinh)	Thổ Tinh (Trấn tinh)	Kim Tinh (Thái Bạch)	Thủy Tinh (Thần tinh)
Bát quái ¹	Tốn, Chấn	Ly	Khôn, Cấn	Càn, Đoài	Khảm

Ghi chú:

1. Đây là 8 quái cơ bản, từ đó tạo ra 64 quẻ của Kinh Dịch.