Wymiana stóp
Z Wikipedii
Wymiana stóp - zjawisko morfologiczne w niektórych językach, polegające na zmianie ilościowej lub jakościowej spółgłosek wewnątrz morfemu spowodowanej kontekstem zewnętrznym - wpływem otoczenia fonetycznego. Zjawisko to występuje w niektórych językach ugrofińskich, najbardziej rozpoznawalne jest w języku fińskim, zwane jest również asteenvaihtelu.
Spis treści |
[edytuj] Język fiński
[edytuj] Istota zjawiska
Spółgłoski k, p i t podczas odmiany przez przypadki i osoby ulegają procesowi wymiany stóp. Mogą występować w stopie "słabej" jak również "mocnej". Ogólna zasada stosowania stopy opiera się na kontekście fonetycznym - jeśli sylaba jest otwarta, czyli kończy się samogłoską (np. (katu - ulica) - używa się stopy mocnej, przy zamkniętej sylabie spółgłoska występuje w formie słabej (kadun). Z powodu zmian historycznych i ewolucji języka mówionego istnieją pewne nieregularności w procesie wymiany stóp, np. przed długą samogłoską spółgłoska występuje na stopie mocnej, nawet jak sylaba jest zamknięta (np. katuun - "do ulicy", w ulicę.)
W przypadku liczby mnogiej formy podstawowe wyrazów (bezokolicznik w czasowniku, mianownik w rzeczowniku) znajdują się w stopie mocnej. Jednak istnieją wyrazy, które ulegają procesowi odwrotnemu: w formach podstawowych występują w stopie słabej, podczas gdy formy fleksyjne przyjmują stopę mocną (np. liike - "ruch", liikkeen - "ruchu"). Są dwa podstawowe warianty wymiany stóp - jakościowa i ilościowa.
[edytuj] Wymiana ilościowa
Przy zmianie ilościowej podwójna spółgłoska (geminata) wystepuje w stopie mocnej, stopa słaba to redukcja do pojedynczej spółgłoski:
- kk → k: lakka (malina moroszka) – lakan (maliny)
- pp → p: oppia (uczyć się) – opin (uczę się)
- tt → t: katto (dach) – katot (dachy)
[edytuj] Wymiana jakościowa
Wymiana jakościowa dotyczy pojedynczych spółgłosek k, p i t, jak też licznych zbitek spółgłosek. Ten sposób wymiany stóp nie jest juz produktywny - nie dotyczy słów nowo powstałych: porównaj: katu (ulica) - kadun (ulicy) ale już auto (auto) - auton.
- p → v: rapu (rak) – ravun (raka)
- t → d: paita (koszula) – paidat (koszule)
- nk → ng: Helsinki – Helsingissä (w Helsinkach)
- mp → mm: kampa (grzebień) – kammat (grzebienie)
- lt → ll: valta (przemoc) – vallan (przemocy)
- nt → nn: antaa (dać) – annan (daję)
- rt → rr: parta (broda) – parran (brody)
- rk → r; Turku (miejscowość) - Turussa (w Turku)
[edytuj] Przypadki szczególne
- hke → hje: rohkenen (ośmielam) – rohjeta (ośmielać)
- lke → lje: hylkeen (suknię) – hylje (suknia)
- rke → rje: särkeä (złamać) – särjen (łamię)
- uku → uvu: luku (liczba) – luvun (liczby)
- yky → yvy: kyky (zdolność) – kyvyn (zdolności)
[edytuj] Dźwięk /k/
Dźwięk pełni w historii języka rolę szczególnie złożoną toteż przeszedł liczne zmiany i nie istnieje jeden model wymiany stóp dla tego fonemu. Oto najczęstsze przypadki zmian jakościowych i ilościowych:
- k → ø- jalka → jalan (wymiana ilościowa)
- k → kk- liike → liikkeen (wymiana jakościowa)
- uku/yky → uvu-/yvy- puku → puvun (wymiana jakościowa)
- lki → lje- kylki → kyljen (wymiana jakościowa)
- rki → rje- ärki → järjen (wymiana jakościowa)
- nk → ng- Helsinki → Helsingin (wymiana jakościowa)
[edytuj] Wzory odmiany
Odmiana rzeczownika katu (ulica podlegającego jakościowej wymianie stóp.
| Nazwa przypadka | pytania | Sg. | Pl |
|---|---|---|---|
| Nominativus | kto? co? | katu1 | kadut |
| Parittivus | Ile (czego)? kogo? czego? | katua | -a, -ita, -ja |
| Genetivus | kogo? czego? | kadun | katuin |
| accusativus I | kogo? co? | kaddun | katu |
| Accusativus II | kogo? czego? | = Nom | =Gen |
| Essivus | jako kto? jako co? | katuna | katuina |
| Translativus | w kogo? w co? | kaduksi | kaduiksi |
| Comitativus | z kim? z czym? | - | katuineen |
| Prolativus | jak? którędy? | - | *kadutse |
| Abessivus | jbez kogo? Bez czego? | kadutta | kaduitta |
| Instructivus | jjak? kim? czym? | katun | =sing. |
| Inessivus | w kim? w czym? gdzie? | kadussa | kaduissa |
| Elativus | od kogo? od czego? skąd? | kadusta | kaduista |
| Illativus | w kogo? w co? dokąd? | katuun | katuihin |
| Adessivus | na kim? na czym? gdzie? | kadulla | kaduilla |
| Ablativus | znad (od) kogo? czego? skąd? | kadulta | kaduilta |
| Allativus | na kogo? Na co? Dokąd? | kadulle | kaduille |
1 Tłustym drukiem wyróżniono formy na stopie mocnej
[edytuj] Linki zewnętrzne
Diaboliczne k(en)
