Gwara poznańska

Z Wikipedii

Gwara poznańska - gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i pośrednio całej Wielkopolski, ale z pominięciem niektórych elementów, typowa również dla mieszkańców wszystkich ziem byłego zaboru pruskiego z wyjątkiem Górnego Śląska, z którym łączy ją jednak podobny zestaw słownictwa będącego zapożyczeniami z języka niemieckiego. Fonetycznie spokrewniona z gwarą krakowską.

Spis treści 1 Cechy dialektu 2 Słowniczek 2.1 Charakterystyczne zwroty 3 Użytkownicy i propagatorzy gwary 4 Literatura 5 Linki zewnętrzne

[edytuj] Cechy dialektu

Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej (charakterystyczne, poza ostatnim, dla jej formy literackiej oddającej stan z przełomu XIX i XX wieku; opisane w kontraście do standardowej polszczyzny):

• charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
• wymowa o zamiast a np.: Kolejorz (Kolejarz), chłopok (chłopak)
• wymowa u lub ó zamiast o np.: cóś (coś), doktór (doktor)
• wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę wodą od ogórków)
• wymowa ły zamiast ło i łó np.: łyszko (łóżko)
• wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)
• wymowa y lub i zamias końcówki -ej np.: gorzy (gorzej), lepi (lepiej)
• wymowa ej zamiast aj np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)
• wymowa oł zamiast eł np.: diaboł (diabeł)
• wymowa u zamiast ół, uł lub łu np.: na du (na dół), dugi (długi), suchaj (słuchaj)
• wymowa uł zamiast ił lub ył np.: kupiuł (kupił), buł (był)
• wymowa końcówki -om zamiast -ą np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)
• udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r np.: krug otfrunoł (kruk odfrunął), schyłeg nocy (schyłek nocy), mozd Rocha (most Rocha)
• wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
• miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)
• zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)
• stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)
• w niektórych wyrazach zamiana ń na j np.: gnieźniejski (gnieźnieński)
• przyrostki zdrabniające -ik, -yszek np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)
• zmiana rodzaju np.: por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla
• zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
  • niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z -ę na -ą np.: lekcją (lekcję)
  • mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
  • w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i np.: dobzi (dobrzy), dzici (dzicy)
  • w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów (myszy), wsiów (wsi)
  • zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch)
  • końcówka narzędnika ujednolicana do -ami np.: dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi)
  • celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi np.: wujewi (wujowi)
• niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce (to słońce)
• zmiany w wymowie czasowników:
  • zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
  • zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą)
  • końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy
  • końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
  • zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), żym był (żem był - popr. byłem)
  • zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione)
• zmienione formy przysłówków np.: możno (można), skędy (skąd)
• podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)
• niemiecki wzór wymowy:
  • litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z np.: senzacja (sensacja), uniwerzytet (uniwersytet)
  • niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea np.: Ojropa (Europa), idejał (ideał)
  • obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: On jest 20 lat stary (On ma 20 lat niem. Er ist 20 Jahre alt)
  • obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
• nie należące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające

[edytuj] Słowniczek

Występuje wiele form zapisu gwary poznańskiej, od zapisu zgodnego z zasadami pisowni polskiej, która jest następnie odczytywana zgodnie z zasadami wymowy gwarowej po zapis czysto fonetyczny, stąd jedno słowo może być zapisane na wiele różnych sposobów.

Zobacz słowniczek gwary poznańskiej w Wikisłowniku

[edytuj] Charakterystyczne zwroty

• A czemu? - Dlaczego?
• A po czemu to? - Ile to kosztuje?
• Ależ bez niczego! - Oczywiście! Rozumie się!
• Biegać na łyżwach - jeździć na łyżwach
• Co ja za to mogę? - Co ja jestem temu winien?
• Co jest tej? - Co się dzieje?
• Co to za jeden? - Kto to, kim on jest?
• Dość to przyńdzie? - Ile to będzie kosztowało?
• Elegant z Mosiny - odpowiednik "wystrojony jak cieć na Boże Ciało"
• Junek z Buku - młody mężczyzna wystrojony w/g mody prowincjonalnej
• Pierdoła z Gądek - plotkarz, roznosiciel wiadomości prowincjonalnych, przestarzałych i nieciekawych
• Gdzie ja wszędzie nie byłem! - Gdzie ja nie byłem!
• Kapelusz dobrze siedzi - Kapelusz ma dobry rozmiar, dobrze się trzyma
• Nie przychodź mi tak głupio! - Nie docinaj mi!
• Ile to uczyni? - Ile to będzie kosztowało?
• Jaki on jest stary? - Ile on ma lat?
• Jak ty do tego przyjdziesz? - Jak ty to zrobisz?
• Ja na to nie wychodzę! - Ja do tego nie dążę!
• Mam ból zęba - Ząb mnie boli
• Mam głód - Jestem głodny
• Mieć za sobą lanię - Skończyć szkołę
• Musieć się uśmiać - Uśmiać się
• Musieć z kimś wiele wystać - Musieć przez kogoś wiele znieść
• Nie wiedziałem sobie rady - Czułem się nieswojo, ponuro
• Obłożyć skibkę - na kromkę chleba (kromka=skibka) położyć obkład (czasem obłożenie) czyli plaster wędliny lub sera
• Okno wygląda na ulicę - Okno jest od strony ulicy
• Ona przychodzi mi taka znajoma - Ona wydaje mi się taka znajoma
• Ona ci nic nie życzy - Ona ci źle życzy
• Ona nie jest dziś do mówienia - Nie można z nią dziś rozmawiać
• Ona stoi dobrze - Powodzi się jej dobrze
• Ona została stać - Ona stanęła
• Przepowiadać lekcję - powtarzać lekcję
• Sprawić sobie śrubę - Upić się
• Spuścić się na kogoś - Polegać na kimś
• Stoi mi do dyspozycji - Mam to do dyspozycji, mogę tym zarządzać
• To przyjdzie tu - To będzie tu
• Coś wyszło - Coś się udało
• Trzymać sobie kogoś ciepło - Żyć z kimś w przyjaznych stosunkach
• Tu dostaniesz kupić - Tu kupisz
• W antrejce na rycce stojom pyry w tytce - W przedsionku na ryczce (stołku) stoją ziemniaki w papierowej torbie
• Ty za to nie możesz - Nie jesteś temu winien
• W gazecie stoi napisane - W gazecie jest napisane
• Widzi mi się - Podoba mi się (wydaje mi się; sądzę,że)
• Wuchta wiary - Sporo ludzi
• Wygląda za niczym - Wygląda na coś bezwartościowego
• Wystrojony jak do ośpic - ubrany z większą elegancją niż otoczenie (ośpice - blizna po szczepieniu ospy)
• Zrobić łóżko - Pościelić łóżko
• Zostać siedzieć w klasie - Siedzieć w klasie, repetować, powtarzać
• Zmudzić czas - Zmarnować czas
• Pyry - Ziemniaki
• Szneka z glancem - drożdżówka z lukrem

[edytuj] Użytkownicy i propagatorzy gwary

Niepodważalny wkład w zachowanie gwary miały legendarne już słuchowiska z cyklu:

• "Wuja Ceśku opowiada" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia w 60. XX wieku, opracowane i wygłaszane przez Stanisława Strugarka,
• "Blubry Starego Marycha" - nadawane przez poznańską rozgłośnię Polskiego Radia od 1983. Autorem tekstów wygłaszanych przez Starego Marycha i jego żonę Frąckę był Juliusz Kubel, zaś w postać Marycha wcielał się Marian Pogasz. Postać ta, choć fikcyjna, urosła do rangi tak wielkiego symbolu, że 21 marca 2001 na poznańskim placu Wiosny Ludów odsłonięto pomnik Starego Marycha, którego twarz nosi rysy zmarłego Mariana Pogasza.

Poznański raper Peja (Ryszard Andrzejewski) w swoich tekstach także używa wiele elementów gwary poznańskiej, np.: "brachol", "siora", "szaga", czy "winkiel". Sam pseudonim artystyczny Andrzejewskiego oznacza "Wesz".

Gwarę badała prof. Monika Gruchmanowa, która opublikowała kilka książek, w tym słownik.

[edytuj] Literatura

• Mowa mieszkańców Poznani, red. M. Gruchmanowa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1987
• Słownik gwary miejskiej Poznania, M. Gruchmanowa, B. Walczak, PWN 1997
• Polszczyzna Poznania po odzyskaniu niepodległości a obecnie, M. Gruchmanowa, UAM, 1995

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Słownik Gwary Miejskiej Poznania
• pomnik Eleganta z Mosiny