Fonologia de l'occitan
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
La fonologia de l'occitan.
Somari |
[Modificar] Vocalas
[Modificar] Vocalas en general
| VOCALAS EN GENERAL |
anterioras | centralas | posterioras | |
|---|---|---|---|---|
| non arredondidas |
arredondidas | non arredondidas |
arredondidas | |
| barradas | /i/ i, í |
/y/ u, ú |
/u/ o, ó |
|
| semibarradas | /e/ e, é |
|||
| semidobèrtas | /ɛ/ è |
/ɔ/ ò |
||
| dobèrtas | /a/ a, à |
|||
Remarcas:
- Lo grafèma -a final (après l'accent tonic) se pronóncia /ɔ/ en general (localament: /a/, [ə]).
- Lo grafèma á se pronóncia /ɔ/ en general (localament: /e/, /ɛ/).
[Modificar] Alternància vocalica generala
En posicion atòna, certanas vocalas son impossiblas e se transforman en vocalas pus barradas:
- La vocala tonica /ɛ/ (è) se transforma en la vocala atòna /e/ (e). Per exemple (solinham l'accent tonic): tèrra /ˈtɛrrɔ/ > terrassa /teˈrrasɔ/.
- La vocala tonica /ɔ/ (ò) se transforma en la vocala atòna /u/ (o). Per exemple (solinham l'accent tonic): còde /ˈkɔde/ > codificar /kudifiˈka/.
- Dins certans parlars locals, mai que mai en lengadocian de Guiana, la vocala tonica /a/ (a) se transforma en la vocala atòna /ɔ/ (a). Per exemple (solinham l'accent tonic): bala /ˈbalɔ/ > balon /bɔˈlu/.
- Remarca - En Guiana tanben, la vocala a, quand es tonica, se pronóncia /ɔ/ al contacte d'una consonanta nasala coma /n, m, ɲ/ (n, m, nh) o d'una -n finala venguda muda: montanha, pan /munˈtɔɲɔ, ˈpɔ/ (en luòc de /munˈtaɲɔ, ˈpa/).
- En lemosin, auvernhat, vivaroaupenc e provençal general (mas pas en niçard), lo diftong tonic /aw/ (au) se transforma en lo diftong atòn /ɔw/ (au). Per exemple (solinham l'accent tonic): sauta /ˈsawtɔ/ > sautar /sɔwˈta/.
- En lemosin, auvernhat, vivaroaupenc e provençal general (mas pas en niçard), lo diftong tonic /aj/ (ai) se transforma en lo diftong atòn /ej/ (ai). Per exemple (solinham l'accent tonic): laissa /ˈlajsɔ/ > laissar /lejˈsa/.
[Modificar] Vocalas auvernhatas
| vocalas auvernhatas |
anterioras | centralas | posterioras | |
|---|---|---|---|---|
| non arredondidas |
arredondidas | non arredondidas |
arredondidas | |
| barradas | /i/ i, í |
/y/ u, ú |
/u/ o, ó |
|
| semidobèrtas | /e/ è |
/œ/ ue, uè |
/ə/ (/ɪ/) e, é |
/ɔ/ ò |
| dobèrtas | /a/ a, à |
|||
Una caracteristica tipica de l'auvernhat (tanben coneguda dins certans parlars periferics del vivaroaupenc) es la transfonologizacion dels fonèmas seguents:
- Lo fonèma ancian /ɛ/ s'es transformat en /e/.
- Lo fonèma ancian /e/ s'es transformat en /ə/ o /ɪ/.
[Modificar] Alternància vocalica auvernhata
En posicion atòna, certanas vocalas son impossiblas e se transforman en vocalas pus barradas:
- La vocala tonica /e/ (è) se transforma en la vocala atòna /ə (ɪ)/ (e). Per exemple (solinham l'accent tonic): tèrra /ˈterɔ/ > terrassa /təˈrasɔ/.
- La vocala tonica /ɔ/ (ò) se transforma en la vocala atòna /u/ (o). Per exemple (solinham l'accent tonic): còde /ˈkɔdə/ > codificar /kudifiˈka/.
- En nòrd-auvernhat, la vocala tonica /a/ (a) (non arredondida) se transforma en la vocala atòna /ɒ/ (a) (arredondida). Per exemple (solinham l'accent tonic): bala /ˈbalɔ/ > balon /bɒˈlu/.
- Lo diftong tonic /aw/ (au) se transforma en lo diftong atòn /ɔw (u, œ)/ (au). Per exemple (solinham l'accent tonic): sauta /ˈsawtɔ/ > sautar /sɔwˈta/.
- Lo diftong tonic /aj/ (ai) se transforma en lo diftong atòn /ej (i)/ (ai). Per exemple (solinham l'accent tonic): laissa /ˈlajsɔ/ > laissar /lejˈsa/.
[Modificar] Vocalas lemosinas
| vocalas lemosinas |
anterioras | centralas | posterioras | |
|---|---|---|---|---|
| non arredondidas |
arredondidas | non arredondidas |
arredondidas | |
| barradas | /i/ i, í /iː/ is, ís |
/y/ u, ú /yː/ us, ús |
/u/ o, ó /uː/ os, ós |
|
| semidobèrtas | /e/ e, é, è |
/œ/ ue /œː/ ues |
/ɔ/ ò /ɔː/ òs |
|
| dobèrtas | /a/ a, à /aː/ as, às |
|||
Una caracteristica fòrta del lemosin (tanben coneguda dins certans parlars periferics del vivaroaupenc) es la neutralizacion dels fonèmas /e/ e /ɛ/ en un fonèma unenc /e/, que pòt aver una apertura variabla.
Dins los mots de formacion populara, las sequéncias as, es, is, òs, os, us, ues [as, es, is, ɔs, us, ys, œs], quand son en fin de sillaba, son vengudas [ah, eh, ih, ɔh, uh, yh, œh] e ara son vengudas de vocalas longas, [aː, (ej), iː, ɔː, uː, yː, œː], çò que tend a crear de fonèmas novèls amb una oposicion pertinenta entre vocalas brèvas e vocalas longas. Lo meteis fenomèn existís dins una part del vivaroaupenc.
[Modificar] Alternància vocalica lemosina
En posicion atòna, certanas vocalas son impossiblas e se transforman en vocalas pus barradas:
- La vocala tonica /ɔ/ (ò) se transforma en la vocala atòna /u/ (o). Per exemple (solinham l'accent tonic): còde /ˈkɔde/ > codificar /kudifiˈka/.
- La vocala tonica /a/ (a) (non arredondida) se transforma en la vocala atòna /ɒ/ (a) (arredondida). Per exemple (solinham l'accent tonic): bala /ˈbalɔ/ > balon /bɒˈlu/.
- Lo diftong tonic /aw/ (au) se transforma en lo diftong atòn /ɔw/ (au). Per exemple (solinham l'accent tonic): sauta /ˈsawtɔ/ > sautar /sɔwˈta/.
- Lo diftong tonic /aj/ (ai) se transforma en lo diftong atòn /ej/ (ai). Per exemple (solinham l'accent tonic): laissa /ˈlajsɔ/ > laissar /lejˈsa/.
[Modificar] Consonantas
[Modificar] Consonantas en general
Dins aqueste tablèu, se met entre parentèsis los fonèmas conservators qu'an desparegut en lengadocian mas que se son mantenguts dins d'autres dialèctes.
| CONSONANTAS EN GENERAL |
labialas (bilabialas e labiodentalas) |
dentalas e alveolaras |
palatalas | velaras | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | |
| oclusivas | /p/ p |
/b/ b, v |
/t/ t |
/d/ d |
/k/ c, qu |
/g/ g, gu |
||
| fricativas | /f/ f |
(/v/) (v) |
/s/ s, ss, ç, c |
/z/ z, s |
(/ʃ/) sh |
|||
| africadas | /ts/ -tz, -ts |
(/dz/) (tz) |
/tʃ/ ch tj, tg |
/dʒ/ j, g (tj, tg) |
||||
| nasalas | /m/ m |
/n/ n |
/ɲ/ nh |
|||||
| lateralas | /l/ l |
/ʎ/ lh |
||||||
| vibrantas | /rr/ rr, r- |
|||||||
| batudas | /r/ r |
|||||||
| glides | /ɥ/ u + vocala /w/ vocala + u |
/j/ vocala + i |
||||||
Remarcas:
- Lo fonèma /ʃ/ s'utiliza subretot dins los mots venent de l'occitan gascon e dins certans mots d'origina estrangièra.
- La distincion entre /v/ (v) e /b/ (b) es generala en provençal, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin. Per contra, en lengadocian e gascon, los fonèmas /b/ e /v/ se son neutralizats en /b/ (donc /v/ a desparegut).
- En lengadocian:
- los fonèmas /b, d, g/ representan dos tipes de sons, segon l'entorn fonic:
- un son oclusiu [p, t, k] per defaut.
- un son fricatiu [β, ð, ɣ] entre doas vocalas o al contacte de [r, l, z].
- los fonèmas /ts/ e /dz/ e las sequéncias /p+s/, /k+s/ se son neutralizats en /ts/ (donc /dz/, /p+s/ e /k+s/ an desparegut).
- los fonèmas /b, d, g/ representan dos tipes de sons, segon l'entorn fonic:
- En auvernhat e lemosin, e parcialament dins d'autres dialèctes,
- los fonèmas /ts/ e /tʃ/ se son neutralizats en /ts/ (donc /tʃ/ a desparegut).
- los fonèmas /dz/ e /dʒ/ se son neutralizats en /dz/ (donc /dʒ/ a desparegut).
- En auvernhat, la màger part de las consonantas, levat /r/, pòdon aver un son palatalizat davant i e u. Donc los fonèmas consonantics an dos tipes de sons, un non patalatal (per defaut) e un palatal (davant i e u): /p/ => [p, pj]; /b/ => [b, bj]; /t/ => [t, tj]; /d/ => [d, dj]; /k/ => [k, kj]; /g/ => [g, gj]; /f/ => [f, fj]; /v/ => [v, vj]; /s/ => [s, ʃ]; /z/ => [z, ʒ]; /ts/ => [ts, tʃ]; /dz/ => [dz, dʒ]; /m/ => [m, mj]; /n/ => [n, nj]; /l/ => [l, lj].
- Dins una part (e solament una part) del lemosin, i a agut una transfonologizacion:
- Los fonèmas ancians /ts/, /dz/ son passats ara a /s/, /z/.
- Los fonèmas ancians /s/, /z/ son passats ara a /ʃ/, /ʒ/.
- En provençal general, e parcialament dins d'autres dialèctes, los fonèmas /j/ e /ʎ/ se son neutralizats en /j/ (donc /ʎ/ a desparegut).
- Las consonantas roticas d'origina, /r/ (batuda) e /rr/ (vibranta) an conegut d'evolucions importantas:
- En provençal e parcialament dins d'autres dialèctes, i a ara una oposicion entre /r/ (batuda) e /ʀ/ (uvulara) (mentre que /rr/ a desparegut). Es un ponch comun amb lo portugués. Dins los cases ont l'oposicion es impossibla entre los dos fonèmas, la realizacion per defaut es /ʀ/ (èra /r/ dins lo sistèma d'origina).
- Dins la màger part del lemosin, de l'auvernhat, del vivaroaupenc e del provençal niçard, los fonèmas /r/ e /rr/ se son neutralizats en /r/ (o ben en /ʀ/).
[Modificar] Consonantas gasconas
| consonantas gasconas |
labialas (bilabialas e labiodentalas) |
dentalas e alveolaras |
palatalas | velaras | glotalas | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | sonòras | sordas | |
| oclusivas | /p/ p |
/b/ b, v |
/t/ t |
/d/ d |
/k/ c, qu |
/g/ g, gu |
|||
| fricativas | /f/ f |
/s/ s, ss, ç, c |
/z/ z, s |
/ʃ/ (i)sh |
/ʒ/ j, g |
/h/ h |
|||
| africadas | /ts/ -tz, -ts |
/dz/ tz |
/tʃ/ ch |
/dʒ/ tj, tg |
|||||
| nasalas | /m/ m |
/n/ n |
/ɲ/ nh |
(/ŋ/) (-n) |
|||||
| lateralas | /l/ l |
/ʎ/ lh |
|||||||
| vibrantas | /rr/ rr, r- |
||||||||
| batudas | /r/ r |
||||||||
| glides | /w/ vocala + u u + vocala |
/j/ vocala + i |
|||||||
- Lo gascon a qualques ponches comuns amb lo lengadocian:
- Los fonèmas /b, d, g/ representan dos tipes de sons, segon l'entorn fonic:
- un son oclusiu [p, t, k] per defaut.
- un son fricatiu [β, ð, ɣ] entre doas vocalas o al contacte de [r, l, z].
- Los fonèmas /b/ e /v/ del sistèma general se son neutralizats en /b/. Sembla possible, pasmens, que lo fonèma /v/ aja pas jamai existit en gascon.
- Los fonèmas /b, d, g/ representan dos tipes de sons, segon l'entorn fonic:
- Lo gascon e lo lengadocian meridional ignòran lo glide /ɥ/ e an la meteissa reparticion per los fonèmas /dʒ/ (tg, tj) e /ʒ/ (j, g).
- Dins una part del gascon, las africadas palatalas /tʃ/, /dʒ/ se transforman en oclusivas palatalas: /c/, /ɟ/.
[Modificar] Accent tonic
L'accent tonic a una mobilitat limitada: pòt tombar sonque
- sus la darrièra sillaba (mots oxitòns o aguts)
- l'avantdarrièra sillaba (mots paroxitòns o plans).
- Pasmens, en niçard, e pus rarament en cisaupenc (Valadas Occitanas), l'accent tonic pòt tombar tanben sus l'antepenultima (mots proparoxitòns o esdrúchols). Aqueles mots proparoxitòns correspondon a de mots paroxitòns dins los autres dialèctes. Per exemple (solinham l'accent tonic):
| sistèma general (proparoxitòns absents) |
cisaupenc (proparoxitòns rars) |
niçard (proparoxitòns frequents) |
|---|---|---|
| pagina | pàgina | pàgina |
| arma, anma | ànima, anma | ànima |
| dimenge | diamenja | diménegue |
| manja, marga | mània | mànega |
[Modificar] Bibliografia
- BÈC Pèire (1973) = BEC Pierre, Manuel pratique d’occitan moderne, coll. Connaissance des langues, París: Picard
- BIANCHI Andriu, & VIAUT Alan (1995) = BIANCHI André, & VIAUT Alain, Fiches de grammaire d’occitan gascon normé, vol. 1, Bordèu: Presses Universitaires de Bordeaux
- ROMIEU Maurici, & BIANCHI Andriu (2005) = ROMIEU Maurice, & BIANCHI André, Gramatica de l’occitan gascon contemporanèu, Bordèu: Presses Universitaires de Bordeaux
- RONJAT Juli = RONJAT Jules (1930-1941), Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes, 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.]
