Jan Herder

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Jan Herder (Appelscha, 16 november 1889 - Heerenveen, 7 maart 1978) was een Nederlandse boer, timmerman, communist, politicus en publicist van Friese komaf. Hij trouwde in 1911 met Antje Zwart, met wie hij een dochter en drie zoons kreeg.

[bewerk] Levensloop

Herder gaat tot zijn veertiende jaar naar school. Geld om door te leren is er niet, hoewel de hoofdmeester daartoe wel adviseert. Hij wordt timmermansleerling bij verschillende bazen. Met zijn broer begint hij in 1911 een timmerbedrijfje in Haulerwijk, mede dankzij enig kapitaal van zijn vrouw. Twee jaar later begint hij voor zichzelf en sluit zich dan ook aan bij de Timmerlieden- en Patroonsbond. In 1918 verkoopt hij de zaak, en wordt boer met een gemengd bedrijf. De zaken gaan redelijk en in 1926 kan hij een nieuwe boerderij bouwen.

De wereldeconomie speelt hem echter parten: de prijzen van landbouwproducten dalen almaar. Gevolg is onrust onder de kleine boeren in de zuidoosthoek van Friesland. Ze weten zich niet adequaat vertegenwoordigd door de gevestigde landbouworganisaties en komen onafhankelijk daarvan bijeen. Herder sluit zich aan en treedt allengs meer op de voorgrond. Hij kan goed spreken, en doet dat op steeds beter bezochte bijeenkomsten en rond gedwongen openbare verkopingen. Sociale druk en onderlinge solidariteit verhindert soms dat koopjesjagers al te gemakkelijk hun slag kunnen slaan. In 1932, het is dan volop crisis, ontkomt ook Herder niet aan een faillissement.

Op aandringen van de Friese communist Gerrit Roorda was Herder eind jaren twintig lid geworden van de toenmalige Communistische Partij Holland, de voorloper van de CPN. Gezien zijn achtergrond en omstandigheden (boer, veertig jaar, hervormd) een opmerkelijke stap. Na zijn faillissement kwam Herder terecht in de werkverschaffing. Hij leidde een staking tegen de lage lonen, en werd daarvoor gestraft met solitaire -dat wil zeggen niet meer in groepsverband- arbeid.

In 1935 werd hij verkozen in de gemeenteraad van Ooststellingwerf. Als raadslid maakte hij zich sterk voor maatregelen om de positie van armen, arbeiders, kleine boeren en middenstanders te verbeteren, zowel in praktische zin (bijvoorbeeld door te ijveren voor het bouwen van betaalbare woningen) als in ideologische zin (vrij demonstratierecht). In dezelfde periode trad hij toe tot het landelijk bestuur van de CPN en werd vrijgestelde voor de partij. Als partijbestuurder trok Herder het land in voor het Agrarisch Bureau van de partij, om boeren en tuinders te organiseren en te mobiliseren tegen een ontoereikend land- en tuinbouwbeleid. Zijn ideeën over de noodzaak van dit werk kon hij uiteenzetten in een toespraak voor de Comintern, bij een twee maanden durend bezoek aan de Sovjet-Unie in de winter van 1937-1938.

Na de Duitse inval wordt Herder actief in het opzetten en verspreiden van een parallelkrant van De Waarheid in de noordelijke provincies: Het Noorderlicht. De groep rond dit periodiek werd eind 1941 opgerold. De meeste medewerkers kwamen om in de concentratiekampen. Herder kon onderduiken in de Haarlemmermeer maar werd begin 1944 alsnog gearresteerd en geïnterneerd in kamp Amersfoort. Dolle Dinsdag (5 september 1944) kwam hij vrij, en dook opnieuw onder. Tot het eind van de oorlog wist hij uit handen van de bezetter te blijven.

Na de oorlog herstelde Herder het contact met de partijleiding. In de partij werd oppositie tegen centrale besluitvorming niet geduld, hetgeen tot een reeks conflicten aanleiding gaf. Ook protesten van Herder werden niet geapprecieerd, en hij werd als politiek secretaris van de CPN in Friesland uit het Amsterdamse machtscentrum "weggepromoveerd". Toen het zelfs tot een handgemeen kwam met partijleider Paul de Groot tijdens een bijeenkomst in Leeuwarden in 1946, nam Herder afscheid van de CPN. Hij nam zijn oude beroep van timmerman weer op en bleef dat tot het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. Hij werd niet meer politiek actief, maar behield zijn maatschappelijke belangstelling. Hij werd lid van het CNV. Thuis stonden Das Kapital en de Bijbel naast elkaar in de boekenkast.

[bewerk] Publicaties

• De hand aan de ploeg (Amsterdam, 1937)
• Landbouw en Maatschappij (Politiek en Cultuur, 1937-3)
• Boeren en arbeiders één in de strijd (redevoeringen en besluiten CPN-congres 1938)
• De Nederlandse landbouw in oorlogstijd (Politiek en Cultuur, 1940-6)

[bewerk] Literatuur

• Jan Herder 1899-1978, een Friese boer in de CPN, door Pieter van den Berg en Roel Idema (Leeuwarden, SHF, 1982)
• Interview met Jan Herder, Leeuwarder Courant, 26 september 1970
• Het Noorderlicht, een kleine geschiedenis van een illegaal communistisch blad in Friesland tijdens de oorlogsjaren 1940-1941, door Pieter van den Berg (Leeuwarden, 1982)