Hersenspoeling
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
 |
De neutraliteit van dit artikel wordt betwist. Zie de bijbehorende overlegpagina voor meer informatie. |
Hersenspoelen is een methode waarbij bij een persoon de oude gedachte- en ideeënpatronen, inclusief zijn normen-en-waardenstelsel, wordt uitgewist, met als doel hier een eigen patroon op te "herprogrammeren".
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
Het woord ontstond in 1953, toen 21 door de Chinezen krijgsgevangen Amerikanen in de Koreaanse Oorlog te kennen gaven dat ze niet meer terug naar de VS wilden, maar in China wilden blijven. Men was geschokt: hoe kon iemand het communisme verkiezen boven de American dream? Journalist en CIA-beambte Edward Hunter had het antwoord: hij schreef een boek waarin hij de Chinezen ervan beschuldigde via allerlei technieken het normen-en-waardenpatroon van de soldaten te hebben "uitgewist" (brainwashing). Deze theorie ging erin als zoete koek. Blijkbaar kon het menselijk brein inderdaad als een floppydisk worden gewist en geherprogrammeerd. Dat 90.000 van de 170.000 Noord-Koreaanse en Chinese krijgsgevangenen niet meer terug wilden werd gemakshalve "vergeten".
Later, toen men zich in sekten verdiepte, werd de term weer boven water gehaald. Ouders begrepen niet wat er aan de hand was. Hun zachtaardige zoon of dochter, die op school negens haalde en cum laude zou afstuderen, schreef ineens een brief dat hij of zij niet thuis zou komen omdat hij of zij zulke aardige mensen had ontmoet, of een nieuw geloof had gevonden. Hier moest iets mis zijn. Ze moesten wel gehersenspoeld zijn. Het waren met name de Amerikaanse psycholoog Margaret Singer en de psychiater John Clark, die aan de hand van gesprekken met ex-leden concludeerden dat religieuze sekten in staat zijn deze geestelijke technologie toe te passen.
In de jaren '70 verschenen de deprogrammeurs ten tonele. Zij onderwierpen sekteleden aan sessies die erop gericht waren het denkpatroon van de sekte te vernietigen, en het lid zijn "eigen wil" terug te geven. Hoewel deprogrammeurs beweren dat dit het tegengestelde is van hersenspoeling, is het in feite precies hetzelfde.
[bewerk] Indoctrinatie
Hersenspoeling en indoctrinatie worden vaak als synoniemen gebruikt. Dit is volgens velen niet helemaal juist, aangezien bij indoctrinatie de nadruk ligt op het aanleren van ideeën. Hiermee hoeft indoctrinatie niet negatief te zijn: op Nederlandse scholen wordt kinderen immers geleerd zelf na te denken. Negatief wordt het pas als een gedachtepatroon kritiekloos aanvaard moet worden. Hersenspoeling is een term die meer de nadruk legt op het afbreken van het oude denkpatroon, en is daarom vrijwel altijd negatief geladen. Temeer daar de nadruk op onvrijwilligheid ligt, en er dus altijd strafbare feiten aan te pas komen.
[bewerk] Methoden
Hersenspoeling kan bereikt worden met verschillende methoden. In verreweg de meeste gevallen komt er dwang en (lichamelijke en geestelijke) marteling aan te pas. Een veelgebruikt eufemisme in totalitaire regimes was de term 'heropvoeding'.
De meestgebruikte is het onderwerpen van een persoon aan een eindeloze stroom van input, in de vorm van lectuur, films en praatsessies die vaak uren of dagen kunnen duren. Doel is de weerstand te overwinnen en de persoon zijn oude denkpatroon te doen loslaten. Wanneer we van hersenspoeling spreken, ligt de nadruk op het vernietigen van het oude gedachtepatroon.
Vaak wordt de weerstand gebroken met hulpmiddelen. Het onthouden van slaap was een middel dat werd gebruikt in Nazi-Duitsland en Rusland. Dit geschiedde door een sirene in een felverlichte cel. Ook het toedienen van drugs kan helpen de persoon ontvankelijker te maken. Door iemands eetpatroon te verstoren, zal de stofwisseling verstoord worden en de weerstand verzwakken. Dit bereikt men ook door de lichamelijke intimiteit te schenden, bijvoorbeeld door iemand zich te laten uitkleden, of zijn intieme lichaamsdelen te schenden (anus, borsten, penis, vagina). In een aantal gevallen wordt de persoon ook lichamelijk mishandeld.
Ceauşescu's Securitate had een eigen manier van hersenspoeling en indoctrinatie ontwikkeld. Wanneer iemand zodanig was gemarteld en geïndoctrineerd dat hij zich bij de staat had aangesloten, werd hij gedwongen om een ander, meestal een vriend of familielid, te martelen en hersenspoelen. De persoon was hiermee slachtoffer en dader tegelijk, waardoor de binding met de Securitate sterker werd.
Een andere in communistische landen veel toegepaste methode is die van de zelfkritiek. Men moest een levensgeschiedenis schrijven en die aan de hand van de leer beoordelen en bekritiseren. Dit moest uiteraard vele malen worden herhaald. Hierdoor zou men zijn leven tot dan toe negatief beoordelen en een "nieuwe start" willen maken, door uiteraard de communistische leer volledig te accepteren. Een variant hierop, beoefend door de Rode Khmer, was collectieve (zelf)kritiek: voor een groep diende men zelfkritiek te leveren waarna ook anderen kritiek mochten leveren. Deze zelfkritiek betrof niet slechts de levensgeschiedenis maar ook het dagelijks leven. Mocht een ander iets naar voren brengen dat de persoon zelf niet op tafel had gelegd, dan werd verondersteld dat hij zaken 'verzweeg' en volgde straf. Een voorbeeld van deze methode is te vinden in de film The Last Emperor, waar Pu Yi in de gevangenis zelfkritiek moet uiten in het kader van zijn 'heropvoeding'.
In het boek "1984" van George Orwell wordt de hoofdpersoon gehersenspoeld. Allereerst wordt hij voortdurend in elkaar geslagen door bewakers. Daarna verschijnt O'Brien ten tonele: in plaats van verzetsheld blijkt hij lid van de Gedachtenpolitie! O'Brien slaat iedere vertrouwde norm en waarde van de hoofdpersoon de grond in. Hij martelt de hoofdpersoon met een machine, en laat hem zelfs twijfelen aan het basisidee dat twee plus twee vier is. Uiteindelijk wordt de hoofdpersoon in kamer 101 met zijn ergste angst geconfronteerd: ratten. Nu is hij volledig gehersenspoeld: alle oude normen, waarden en strijdlust zijn verdwenen, en hij accepteert iedere suggestie van het regime. Sterker nog: hij heeft Big Brother (de dictator) lief.
[bewerk] Gevallen van hersenspoeling
In Nederland werden sommige organisaties of verenigingen zoals studentenverenigingen (ontgroening) hiervan beticht. Totalitaire regimes, zoals nazi-Duitsland en Stalins Rusland, hebben zich ook hiermee beziggehouden. Bekend waren de showprocessen in de Sovjet-Unie, waar de verdachte alle misdaden bekende en zijn rechters smeekte hem ter dood te veroordelen. Hetgeen prompt gebeurde.
In de meeste gevallen bleek dit echter mee te vallen. In totalitaire regimes werd gehoorzaamheid eerder met angst en met de knoet afgedwongen dan met psychologische technieken. Veel sekten hadden een groot verloop, waarbij veel leden het na verloop van tijd weer voor gezien hielden. De meeste leden namen de theorieën voor lief, en waren op zoek naar een warm nest waarin ze zich thuis voelden. Ze wilden als het ware hun kindertijd herbeleven, en niet te veel hoeven nadenken was hen daarbij zeer welkom. Studenten worden over het algemeen vrijwillig lid van een vereniging, en kunnen met de ontgroening stoppen wanneer ze willen.
[bewerk] Literatuur
Kathleen Taylor. Brainwashing. The Science of Thought Control. Oxford University Press, 2004 (ISBN 0-19-280496)
