Elckerlijc
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
Elckerlijc of Elckerlyc (voluit: Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc - Hoe dat elckerlijc mensche wert ghedaecht Gode rekeninghe te doen) is een 15e-eeuwse Nederlandse moraliteit of zinnespel.
Inhoud |
[bewerk] Geschiedenis
De schrijver is niet bekend, maar het stuk wordt wel toegeschreven aan Peter van Diest (1454-1507), maar ook aan de kartuizer Petrus Dorlandus (1451-1507), vicarius van het klooster te Zelem bij Diest.
Het origineel is gedrukt in het Nederlands in 1495, te Delft bij Christiaen Snellaert. Dat exemplaar is echter onvolledig. Het titelblad ontbreekt, evenals drie andere bladen. De tweede druk (Antwerpen, Govaert Bac) stamt uit ca 1501. Hier ontbreekt echter het laatste blad. De derde druk (Antwerpen, Willem Vorsterman, uit ca 1525) is vrijwel volledig. Er bestaat ook een handschrift uit het eind van de 16de eeuw, dat een gemoderniseerde tekst bevat, die waarschijnlijk op een versie teruggaat die verloren is gegaan. De eerste moderne druk is uit 1892 door H. Logeman. In de jaren zestig van de twintigste eeuw was het vooral de wetenschapper R. Vos die de Elckerlijc bestudeerde. Van hem verscheen ook een editie van de tekst. In 1998 verscheen een editie (samen met Mariken van Nieumeghen in een band), met daarbij een vertaling van Willem Wilmink.
Elckerlijc was in de middeleeuwen een bijzonder populair en succesvol theaterstuk. Het stuk won volgens het titelblad de eerste prijs bij een bijeenkomst van Brabantse Rederijkerskamers, een Landjuweel genoemd. Dit is echter niet het Rederijkersfeest van 1496 geweest. Andere bronnen voor deze wedstrijd zijn niet bekend.
[bewerk] Andere versies
Er bestaat een vroeg-16e eeuwse vertaling van het stuk in het Engels onder de titel ‘Everyman’. Nederlandse en Engelse taalgeschiedkundigen betwistten tientallen jaren of het Engelse stuk Everyman gebaseerd was op Elckerlijc danwel andersom. Het overtuigendste bewijs dat Elckerlijc het origineel was is geleverd door de Engelse historicus E.R. Tigg. Hij liet zien hoeveel rijmstrofen en literaire vertalingen zijn gekopieerd uit het Nederlandse stuk in het Engelse Everyman. Daarnaast is het zeer waarschijnlijk dat de Engelse vertaler rijmwoorden heeft toegevoegd op plaatsen waar woorden wel rijmden in het Nederlands maar niet in het Engels. Met andere woorden een vrije vertaling heeft toegepast. Tot slot is er geen onweerlegbaar feitelijk bewijs, maar is men in het algemeen van mening, op basis van genoemde afwegingen, dat het Nederlandse Elckerlijc inderdaad het origineel is.
In 1539 publiceerde de rector van de Utrechtse Sint Hieronymusschool, Georgius Macropedius (1487-1558), een Latijnse versie, 'Hecastus' genoemd. Het stuk was in 1538 opgevoerd in Utrecht door de leerlingen van de Hiëronymusschool. Dit meesterwerk werd later talloze malen vertaald en opgevoerd, met name in het Duitse Rijk.
Der sünden loin ist der Toid is een versie van de Keulse drukker J. van Gennep (1540)
Hugo von Hofmannsthal bewerkte het Elckerlijc-thema in 1911 tot 'Jedermann', bekend van de Salzburger Festspiele. Ook het boek 'Alleman' van Philip Roth is geïnspireerd op dit toneelstuk.
[bewerk] Inhoud
God beklaagt zich over de verdorvenheid van de mensen. Hij roept de Dood bij zich: Elckerlijc (de naam staat voor "elk mens", "iedereen") moet verantwoording gaan afleggen van zijn leven.
Elkerlijc krijgt de opdracht een pelgrimstocht te ondernemen (d.w.z. hij krijgt te horen, dat hij moet sterven). Elckerlijc probeert tevergeefs de Dood om te kopen: hij krijgt geen uitstel. Wel mag hij op zijn tocht een reisgenoot meenemen.
Hij doet daarop een beroep op verschillende mensen om hem te vergezellen, maar Gheselscap (zijn vrienden), Maghe en Neve (vrienden, familie) en Tgoet (het bezit, geld en goederen) weigeren dit als zij vernemen wat de eindbestemming is van de reis. De Duecht (deugd) is te zwak voor de reis, maar diens zuster Kennisse (zelfkennis) brengt Elckerlijc bij Biechte (biecht). Elckerlijc doet boete, waardoor Duecht weer op krachten komt.
Vergezeld door Schoonheyt (schoonheid), Cracht (kracht), Vroetscap (wijsheid) en Vijf Sinnen (zintuigen) aanvaardt hij de tocht.
Elckerlijc maakt zijn testament en ontvangt de laatste sacramenten. Bij het einddoel, het open graf aangekomen, laten de begeleiders Elckerlijc echter ook in de steek; alleen Duecht en Kennisse gaan met hem mee naar de hemel.
Elckerlijc sterft. Kennisse vertelt dat Duecht zich bij God zal melden. Een engel voert Elckerlijcs ziel naar de hemel. In de “Na-prologhe” wordt de moraal verwoord: mogen mensen zuiver voor God verschijnen!
[bewerk] Betekenis
Het verhaal speelt zich af in de gedachtewereld. Het thema is: Elk mens moet sterven, alleen de deugd blijft je bij. De gebruikte motieven zijn: - pelgrimsreis - zonde en berouw/inkeer - materiële welvaart (tegenover geestelijk verval) - doodmotief (niet eng) - spiegelmotief - vergiffenis - katholiek.
[bewerk] Citaat
Een citaat uit het begin van het stuk:
God spreect
- Gaet hene tot Elckerlijc ghereet (terstond)
- Ende segt hem van mijnen tweghen saen (dadelijk)
- Dat hi een pelgrimagie moet gaen
- Die niemant ter werelt en mach verbi (Die niemand ter wereld kan nalaten)
- Ende dat hi rekeninghe come doen mi
- Sonder vertrec (uitstel): dats mijn ghebot.
[bewerk] Externe links
- De tekst van Elkerlijc
- Literatuurgeschiedenis van 1300-1500
- Toelichting en complete tekst met noten
- Engelse vertaling van de Hecastus versie: C.C. Love, Macropedius' Hecastus. A morality play on the Everyman theme, Toronto 1992 ([1]).
