Contaminatie (taal)
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
 |
Werk in uitvoering. Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog druk gewerkt. Klik op geschiedenis voor de laatste ontwikkelingen. |
Een contaminatie is een combinatie van twee taalvormen, die veelal overeenkomsten in betekenis en functie hebben. Door de combinatie ontstaat vermenging van de beide vormen tot één nieuwe taaluiting.
In de taalwetenschap wordt ook wel gesproken van blend: dat betekent "mengvorm" in het Engels, de internationale voertaal van de wetenschap. Het begrip wordt aldus in beschrijvende zin gebruikt, en wordt onderkend op allerlei taalniveaus, van vormleer tot betekenisleer.
In het taalonderwijs daarentegen wordt het begrip contaminatie vooral in beperkte zin gebruikt: het gaat dan om zegswijzen en uitdrukkingen die als "taalfout" worden aangemerkt. Dit gebruik van het woord is, in tegenstelling tot het taalkundig gebruik, normatief; ook beperkt het zich grotendeels tot één soort contaminatie, de vermenging van idiomatische uitdrukkingen. Deze soort wordt hieronder besproken bij "Idioom en alledaags taalgebruik".
Inhoud |
[bewerk] Klank
[bewerk] Woordvorm
[bewerk] Grammatica
[bewerk] Paradigma
Wie woorden in een zinsverband wil gebruiken, moet voortdurend kiezen. Daarbij kan het gaan om alternatieven naar de betekenis:
- Zij hielden een ... als huisdier,
waarbij het uiteindelijk gekozen woord (krokodil bijvoorbeeld) tegelijk een aantal weglatingen veronderstelt: kat, hond, kanarie werden alle verworpen op grond van ongewenste betekenis.
Ook alternatieven naar de woordvorm zijn mogelijk, zoals het geval is in het bekende rijtje van werkwoordsvormen dat wij bij vreemde talen moeten leren, maar dat wij in de moedertaal onbewust toepassen:
- Hij ... morgen met vakantie
vereist de werkwoordsvorm gaat, die ook nu een aantal weglatingen veronderstelt: ga, gaan werden verworpen op grond van ongewenste vorm. (Hier zijn andere mogelijke werkwoorden buiten beschouwing gelaten; zij maken immers geen deel uit van het paradigma van gaan.)
Zo'n rijtje, bestaande uit één gekozen en een aantal afwezige alternatieven, heet een paradigma.
Hoewel zo'n paradigma dikwijls homogeen is en uit één klasse van woorden bestaat (alle benamingen van huisdieren, alle vormen van het werkwoord gaan), kan ook hier contaminatie optreden. Een voorbeeld is het werkwoord zijn, waarvan het paradigma een contaminatie vormt van drie historische vormen. Aan de hedendaagse vormen is dat nog te zien: ben, wees en zijn vertonen nog de historische verschillen in vorm. Iets dergelijks geldt voor het Engelse to be, dat ook een gecontamineerd paradigma vertoont, zoals blijkt uit been, was; en voor het Latijn, waar we est naast fui vinden. In al deze gevallen is het huidige werkwoordsparadigma een contaminatie van meerdere paradigmata, dus van verschillende werkwoorden.
[bewerk] Betekenis
[bewerk] Idioom en alledaags taalgebruik
Contaminaties in het alledaags taalgebruik zijn in drie categorieën onder te verdelen:
- eenmalige versprekingen
- ingeburgerde contaminaties
- bewuste mengvormen.
[bewerk] Eenmalige versprekingen
[bewerk] Vergissing
Het verschijnsel "contaminatie" is een levende categorie: in de taal van alledag worden steeds nieuwe contaminaties gecreëerd, die een kort bestaan leiden en na eenmalig "gebruik" weer verdwijnen. Dit gebruik is toevallig, onbewust, een vergissing. Wellicht komt het met name voor waar mensen onder druk praten, zoals in de gesproken media. Enkele voorbeelden, alle uit 2007, kunnen dit verduidelijken:
- We hebben een medewerkster moeten ontslaan omdat we het niet meer konden boltrekken.
[Regionale televisie, Nederland] (bolwerken x trekken)
- Andere bedrijven zullen nu ook wel spoedig het hoofd in de schoot werpen!
[Aandeelhoudersvertegenwoordiger] (het hoofd in de schoot leggen x de handdoek in de ring werpen)
- Toen hebben we toch even de hielen schrapgezet.
(Politieke bijeenkomst] (zich schrapzetten x de hielen in het zand zetten)
[bewerk] Bewuste mengvormen
Bewuste mengvormen kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden om een luchtige, grappige sfeer te kweken of om spanning te doorbreken in een (te) serieus gesprek.
- Zelfs de beste breister laat wel eens een paard stuikelen (Zelfs de beste breister laat wel eens een steek vallen/zelfs het beste paard struikeld wel eens)
[bewerk] Pathologie
Hierboven wordt van "versprekingen" gewaagd; contaminaties van deze soort komen ook voor in het gesproken taalgebruik, zij het dat de gesproken vormen vaak sterker opvallen.
Bij patiënten die aan afasie lijden, is contaminatie een bekend verschijnsel: in dit geval is het dus pathologisch. De patiënt vergist zich niet; hij of zij is niet in staat de juiste uitdrukking te vinden.
- Jétais dans la couturière
betekent letterlijk "Ik was in de naaister". Het is een contaminatie van J'étais dans la couture ("Ik was in het naaldvak") en J'étais couturière ("Ik was naaister").
[bewerk] Ingeburgerde contaminaties
Bij de hierboven gegeven voorbeelden is aangegeven uit welke elementen de contaminatie is opgebouwd: de contaminatie wordt aldus "gedeconstrueerd". Het blijkt te gaan om elementen die een zekere betekenis- of functieverwantschap hebben. Daardoor ontstaat de associatie, en in sommige gevallen blijft die associatie bestaan: meerdere taalgebruikers hebben haar, en de uitdrukking wordt gemakkelijk overgenomen. Zij raakt ingeburgerd.
