Chiasme

Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Een chiasme of kruisstelling is een repetitio met omkering. Bij deze stijlfiguur worden de overeenkomstige termen van twee formuleringen in omgekeerde volgorde geplaatst. Het wordt gebruikt om afwisseling te krijgen.

Een voorbeeld, waarin de woorden dood en slapen een kruis vormen:

Denkend aan de dood kan ik niet slapen

Niet slapend denk ik aan de dood (J.C. Bloem)

Andere voorbeelden zijn:

• Zijn vrouw was hem vergeten en hij zijn kinderen. (een variant zonder het kruis in de tekstBordewijk)
• Want niet in het snijden der padie is de vreugde: de vreugde is in het snijden der padie die men geplant heeft. (Multatuli)
• Dames en heren, jongens en meisjes

De naam chiasme is afkomstig van de Griekse hoofdletter chi: Χ. Deze letter beeldt het kruis uit dat de verwisseling tussen de eerste helft en de tweede helft van de formulering voorstelt:

dames en heren

Χ

jongens en meisjes

Hier verbindt de letter Χ de heren met de jongens, en de dames met de meisjes. Een chiasme kan dus omschreven worden als een vorm onder het rijmschema ABBA, waarbij de elementen A bij elkaar horen, en de elementen B. De overeenkomst kan grammaticaal zijn (bijvoorbeeld dezelfde naamval of dezelfde woordsoort), maar ook inhoudelijk.

[bewerk] Andere voorbeelden

• Grote volwassenen, kinderen klein.
• Old Tom Bombadil is a merry fellow, bright blue his jacket is and his boots are yellow. (J.R.R. Tolkien)
• Let me tell you about the birds and the bees, and the flowers and the trees. (Jewel Akens)

[bewerk] Geen chiasme

In de volgende gevallen is er geen sprake van chiasme, omdat de betekenis met de volgorde der woorden verandert.

• Je kunt een kind uit de oorlog halen, maar hoe haal je de oorlog uit een kind? (War Child)
• De vrijheid neemt niet toe als de overheid er zich mee bemoeit, de overheid neemt toe als zij zich met de vrijheid bemoeit.