दिल्ली

विकिपिडिया नं

को-अर्डिनेटतः: 28.61° N 77.23° E

दिल्ली
दिल्ली
टेरिटरी  - जिल्ला(त)	Delhi NCT  - दिल्ली
को-अर्डिनेटत	28.61° N 77.23° E
लागा  - जा  - जिल्ला	1,483 km²  - 293 m  - 9
ई लागा	IST (UTC+५:३०)
जनसंख्या (2001)  - जनघनत्व  - Agglomeration (2006)	13,782,976[२] (2nd)  - 9,294/km²  - 20.8 million[१]
मुख्य मन्त्री	शीला दिक्षित
Lt. Governor	B. L. Joshi
Codes  - Postal  - Telephone  - Vehicle	- 110 xxx  - +011  - DL-xx
वेबथाय्: www.mcdonline.gov.in

दिल्ली, व उकिगु नापंयागु छुं थाय् भारत यागु राजधानी खः। थुकिलि न्हु दिल्ली सम्मिलित दु, थ्व ऐतिहासिक पुलांगु दिल्ली स्वया लिपा दयावगु केन्द्र सरकार यागु यक्व प्रशासन संस्थात दुगु थाय् खः। औपचारिक कथलं न्हु दिल्ली भारत यागु राजधानी खः।

दिल्ली १४८३ वर्ग किलोमीटर (५७२ वर्ग मील)य् फैलेजुयाच्वंगु दु। थनयागु जनसंख्या थ्यंमथ्यं १.४ कोटी दु। थन ल्हाइगु मू भायत हिन्दी, उर्दू, पंजाबी भाषा, व अंग्रेज़ी| खः।

थ्व थाययागु दक्षिण पश्चिमय् अरावली गुं व पश्चिमय् यमुना खुसि दु। थ्व सहर यमुनायागु सिथे लाक्क देकुगु खः। थ्व प्राचीन ई यागु गंगा खुसि यागु ख्यः जुया वनिगु वाणिज्य पथयागु लंय् लाइगु छगु मू थाय् खः।

धलः १ इतिहास २ अर्थतंत्र ३ शिक्षा संस्था ४ चाहिलिगु थाय् ५ प्रसिद्ध मनुतः ६ समाचारपत्र ७ बजार ८ पिनेयागु स्वापूत ९ साहित्य

[सम्पादन] इतिहास

महाभारतय् दिल्लीयात प्राचीन इन्द्रप्रस्थ (पाण्डवतेगु राजधानी) यागु कथलं कयातगु दु। झिंगुगु शताब्दीयागु आरम्भ तक्क दिल्लीय् इन्द्रप्रस्थ नांयागु गाँ दुगु नं खः।

अभी भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण की देखरेख में कराये गये खुदाई में जो भित्तिचित्र मिले हैं उनसे इसकी आयु ईसा से एक हजार वर्ष पूर्व का लगाया जा रहा है, जिसे महाभारत के समय से जोड़ा जाता है, लेकिन उस समय के जनसन्ख्या के कोई प्रमाण अभी नहीं मिले हैं। कुछ इतिहासकार इन्द्रप्रस्थ को पुराने क़िले के आस-पास मानते हैं।

पुरातात्विक कथलं थनयागु दक्ले न्हापायागु प्रमाण मौर्य-काल (ई पू ३००) नापंयागु दु। अबले निसें आतक्क थन निरन्तर जनसंख्या दुगु प्रमाण दु। ई सं १९६६य् लुयावगु अशोकयागु छगु शिलालेख (ई पू २७३ - ई पू ३००) दिल्लीयागु श्रीनिवासपुरीय् लुयावगु दु। थ्व प्रसिद्ध लौह-स्तंभ यागु नामं लोकंह्वागु शिलालेख आ कुतुब-मीनारय् तया तगु दु। थ्व स्तम्भयात अनुमानत: गुप्तकाल (ई सं ४००-६००)य् देकुगु व लिपा झिगुगु शताब्दीय् दिल्लीय् हगु अनुमान दु। अशोकयागु निगु मेमेगु शिलालेख लिपा फिरोजशाह तुफलफ नं दिल्लीय् हगु दु।

चंदरबरदाई यागु पृथवीराज रासो यागु स्वना दिगुलिं राजपूत जुजु अनंगपाल यात दिल्लीयागु संस्थापकयागु कथलं काइ। वेकलं हे 'लाल-कोट' यागु पलिस्था याकादिल व लौह-स्तंभ दिल्ली हयादिल धागु जनश्रुति दु। दिल्लीय् राजपूततेगु शासनकाल ई सं ९०० निसें ई सं १२०० तक्क जुगु विश्वास दु। 'दिल्ली' वा 'दिल्लिका' खंग्वयागु छ्येलेज्या दक्ले न्हापा उदयपुरय् प्राप्त शिलालेखय् लुगु खः, थ्व शिलालेखयागु ई ई सं ११७० नापंयागु निर्धारित यागु दु। १३१६ तक्क थ्व थाय् हरियाणायागु राजधानी जुई धुंकुगु खने दु। ई सं १२०६ लिपा दिल्ली सल्तनतयागु राजधानी यागु कथलं खिलजी वंश, तुगलक वंश, सैयद वंश व लोधी वंश नापं छुं मेमेगु वंशन नं थननं शासन यात।

आधुनिक दिल्ली जुइ स्वया न्ह्य दिल्ली न्ह्येक उजाड जुया हानं पलिस्था जुगु मान्यता दु, थ्व मान्यतायात ग्वाहालि याइगु अवशेष नं दु। दसु-

1. किला रायपिथौरा : राजपूततेगु दक्ले प्राचीन किला लाल कोट नापं कुतुबुद्दीन ऐबक नं देकादिगु
2. सिरी यागु किला, ११०३य् अलाउद्दीन खिलजी नं देकादिगु
3. तुगलकाबाद, गयासुद्दीन तुगलक (१३२१-१३२५य् देकुगु)
4. जहाँपनाह किला, मुहम्मद बिन तुगलक (१३२५-१३५१य् देकुगु)
5. कोटला फिरोज शाह, फिरोजशाह तुगलक (१३५१-१३८८य् देकुगु)
6. पुलाँगु किला (शेरशाह सूरी) व दीनपनाह (हुमायूँ; निमेसिनं हे छगु हे थासे देकुगु गनकि पौराणिक इन्द्रप्रस्थ दुगु विश्वाद दु। (१५३८-१५४५)
7. शाहजहानाबाद, शाहजहाँ (१६३८-१६४९य् देकुगु); थुकिलिय् हे लाल किला व चाँदनी चौक नं दु।

झिंन्हेगुगु शताब्दीयागु दथुइ मुगल सम्राट शाहजहाँ (१६२८-१६५८)नं न्हेगु पटक दिल्ली पलिस्था यानादिल। आ वया थ्व थाययात शाहजहानाबाद यागु नामं नं म्हसीकल। थौं कन्हे नं थुकिगु छुं भाग पुलांगु दिल्लीयु रूपे सुरक्षित दु। थ्व नगरय् ऐतिहासिक धरोहर आतक्क नं सुरक्षित दु गथे कि लाल किला। शाहजहाँ नं थगु राजधानी आगराय् मयंकुबिलेतक्क (ई सं १६३८) पुलाँगु दिल्ली मुगलतेगु राजधानी जुया च्वन। औरंगजेब (१६५८-१७०७)नं शाहजहाँयात गद्दी नं चीका थयात शालीमार बागय् जुजु घोषित यात।

१८५७यागु आन्दोलन क्वथने धुंका अंग्रेजतेसं बहादुरशाह जफरयात रंगून पीतना छ्वल व भारत पूवंक अंग्रेजतेगु अधीनय् वन। प्रारम्भय् इलिसं कोलकातानं शासन यात तर ई सं १९११य् औपनिवेशिक राजधानीयात दिल्लीय् स्थानांतरित यात। व धुंका थ्व थाय् यात तधंगु स्तरे महानगरयागु पुर्ननिर्माण जुल।

[सम्पादन] अर्थतंत्र

मुम्बई धुंका भारतयागु दकले तधंगु व्यापारिक महानगरय् दिल्ली छगु खः। देय् य् प्रति मनु औसत आययागु दृष्टि नं थ्व भारतयअगु दक्ले तमि नगरय् छगु खः। १९९० धुंका दिल्ली विदेशी निवशकतेगु यगु थाय् जु वन। आ वया यक्व बहुराष्ट्रीय कम्पनितः दसुःपेप्सी, गैप, इत्यादि नं दिल्ली व वयागु नापंयागु क्षेत्रय् थगु मुख्यालय चायेकल। क्रिसमस खुनु २००२य् दिल्लीयागु महानगरी क्षेत्रय् दिल्ली मेट्रो रेल यागु शुभारम्भ जुल।

हवाई यातायातय् दिल्ली इन्दिरा गांधी अन्तरराष्ट्रीय विमानस्थल नं सकल हलिम नाप थें स्वानाच्वंगु दु।

[सम्पादन] शिक्षा संस्था

दिल्लीयागु शिक्षा संस्थाय् भारतयागु सकल थासं विद्यार्थी वैगु या। थन यक्व सरकारी व प्राइवेट संस्थान दु गन कला ,विज्ञान, प्रोद्योगिकी, आयुर्विज्ञान, कानून व मैनेजमेंटय् उच्च स्तरयागु शिक्षा बी।

दिल्लीयागु मू शिक्षा संस्थातः खः :

विश्वविद्यालय

• अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्थान
• दिल्ली विश्वविद्यालय
• गुरु गोविन्द सिंह इन्द्रप्रस्थ विश्वविद्यालय (इन्द्रप्रस्थ यूनिवर्सिटी)
• भारतीय प्रोद्योगिकी संस्थान (आई आई टी)
• इन्दिरा गांधी नैशनल ओपन यूनिवर्सिटी
• इन्स्टीट्यूट अफ चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स अफ इन्डिया
• जामिया मिलिया इस्लामिया
• जवाहर लाल नेहरू विश्वविद्यालय
• द इन्डियन इन्स्टीट्यूट अफ प्लानिंग एण्ड मैनेजमेंट

विद्यालय

• केन्द्रीय विद्यालय
• देल्ही पब्लिक स्कूल
• आर्मी पब्लिक स्कूल
• सरदार पटेल विद्यालय
• एअर फोर्स स्कूल

[सम्पादन] चाहिलिगु थाय्

• बहाई मन्दिर
• बिरला मन्दिर
• कनट प्लेस
• गुरुद्वारा बंगला साहिब
• हुमायूँयागु मकबरा
• इन्डिया गेट
• इन्टरनैशनल डल्स म्यूज़ियम
• जामा मस्जिद
• जंतर मंतर
• कालिन्दी कुन्ज
• लोधी गार्डेन
• मुगल गार्डेन
• नैशनल म्यूज़ियम
• नेहरू प्लैनटेरियम
• पुलाँगु किला
• क़ुतुब मीनार
• राष्ट्रपति भवन
• लाल किला
• सफदरजंग का मकबरा
• संसद भवन
• तुग़लकाबाद का किला
• चांदनी चौक
• राज घाट
• शान्ति वन

[सम्पादन] प्रसिद्ध मनुतः

• अमीर खुसरो
• मिर्जा गालिब
• हजरत निजामुद्दीन औलिया

[सम्पादन] समाचारपत्र

• नवभारत टाइम्स
• संध्या टाइम्स
• द इकनोमिक टाइम्स
• द टाइम्स ऑफ इन्डिया
• हिन्दुस्तान टाइम्ज़

[सम्पादन] बजार

• चाँदनी चौक
• चावला
• कनट प्लेस
• जनपथ
• करोल बाग
• कमला नगर
• खान मार्केट
• लाजपत नगर सेन्ट्रल मार्केट
• नजफगढ़
• पालिका बजार
• साउथ एक्स्टेन्शन
• वसन्त विहार
• सरोजिनी नगर
• द्वारका
• तिलक नगर

[सम्पादन] पिनेयागु स्वापूत

• दिल्ली सरकार

[सम्पादन] साहित्य

• Y. D. Sharma, Delhi and its neighbourhood (New Delhi, Archaeological Survey of India 1990). -Historical architectural remains.
• William Darlymple, The City of Djinns:A Year in Delhi