Leve
Van Wikipedia
Veur 't dörp Leeve (Leeuwen) kiek biej Leeve
Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel 't Mestreechs aan te hauwe of aan te gaeve welk anger dialek gebroek is.
 |
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke. |
Wat leve precies inhèlt is lesteg te zègke. Eigelek is de vraog wat leve is triviaal, mèh toch is 't begrip leve oetvereg bestudeerd in de wetensjappe. Zoe besteit d'r 'ne gansen tak vaan de natuurwetensjappe, biologie, die gewijd is aon 't leve. Toch is de discussie euver "wat is leve" nog steeds neet aofgeloupe.
Inhawd |
[bewirk] Wat is leve?
Mèt leve weure euver 't algemein alle organisme, dinger die d'r op geriech zien um te greuje en/of te vermeinigvuldige, bedoeld. Es 'n aonvölling dao-op heet 'n [[organisme] e begin (geboorte) en 'n ind (doed). Daoneve weurt veroonderstèlt tot 'n organisme in staot is um 'n stofwisseling (metabolisme) te höbbe. Daorum weure virusse dèks neet tot de levende wezes gerekend. Binne de biologie is daan aoch e groet debat euver de definitie vaan leve, zjus um die virusse (en prione). Es v'r leve definiëre es 'n cel (of mierdere celle) mèt 'n stofwisseling, daan zoow dat beteikene tot de kans um boetenaards leve tegen te koume kleiner is, es tot v'r leve zouwe defeniëre in 'ne vörm boe-in aoch virusse en prione levend zien.
[bewirk] Indeiling vaan 't leve
Binne de biologie (=lier vaan 't leve) zien de väöle levensvörme op Eerd, opgedeild in gróppe. De taxonomie hèlt z'ch bezeg mit 't indeile vaan organisme. Vreuger woorte alle organisme ingedeild in de zoegenaomde veer rieke (bacterië, sjummels, plante en bieste). E veurdeil vaan dees opdeiling is tot me snel de versjèlle tösse de rieke kint zien. E naodeil is echter tot dees opdeiling allein berös op de versjèlle in cellulaire opbouw. Daoneve zien virusse en prione, deilkes boevaan nog steeds neet dudelek is of ze noe wel of neet leven zien, neet opgenome in de veer rieker. De lètste jaore is e nui opdeiling sterk in opkoms. In dees nui opdeiling weurt 't leve opgedeild in drei gróppe (domeine): de Archaea, de Bacteria, en de Eukarya. Bove de domeine steit nog een opdeiling die de groondslaag veur de nui opdeiling is: de prokaryote en de eukaryote. Archaea en Bacteria behure tot de prokaryote. De Eukarya (bieste (Animalia), plante (Plantae), sjummels (Fungi) en protiste (Protista)) behure tot de eukaryote.
[bewirk] De veer rieker
De opdeiling vaan de veer rieker is 'n aw methode um 't leve op Eerd te deile. Dees opdeiling weurt toch nog hiel väöl gebruuk, mèt name in 't daogeleks leve. Väöl lui kinne beveurbeeld beinao metein e groet versjèl opnumme tösse bacterië en bieste, deweil ze miestal nog noets vaan beveurbeeld Eukarya gehuurd höbbe.
[bewirk] 't Riek vaan de bacterië
Bacterië zien de mies simpele binne de veer rieker. De basiskinmerke vaan 'n bacterie zien es volg:
- Eincellig organisme
- Slechs ein ringvörmig chromosoom
- Gein celkern, boedoor 't chromosoom los in 't cytoplasma ligk.
- 'ne celwand én celmembraan
- Gein organelle; zoe höbbe bacterië gein mitochondria en ouch gein blaadgreunkörrelkes.
D'r zien evels wel oetzunderinge. Zoe bestoon d'r de cyanobacterië, die wel blaadgreun höbbe (allewel neet verpak in körrelkes). D'r zien ouch bacterië die zuurstof gebruke um stoffe te assimilere. Volges de endosymbiosetheorie zien cyanobacterië en zuurstofverbrukende bacterië in vreuge eukaryotische celle "gekrope" boedoor de tegewoordige eukaryote zien oontstoon.
[bewirk] 't Riek van de sjummels
Sjummels zien organisme die in beginsel eincelleg zien, meh miestal ouch in lang "drui" veurkoume. Paddesteul zien beveurbeeld miercellege sjummels. De algemein kinmerke vaan sjummels zien:
- 'n Celmembraan én celwand
- 'n Celkern
- 'n Vacuole
- Gein blaadgreun(körrelkes)
[bewirk] 't Riek vaan de plante
Plante kinne eincelleg en miercelleg zien. Vrijwel alle plante make hun eige voedingstoffe, door middel vaan fotosynthese en aander assimilatie-technieke. De algemein kinmerke vaan plante zien:
- 'n Celmembraan én celwand
- 'n Celkern
- Blaadgreunkörrelkes boe-in fotosynthese plaotsvind
- Mitochondria en aander organelle (meh gein centriole)
[bewirk] 't Riek vaan de bieste
Bieste zien de jongste organisme binne de veer rieker. De mins is e bies. Bieste kinne hun eige voedingstoffe neet zelf aonmake (of mer veur 'n gedeilte), en mote dus organisch materiaol vaan boete opnumme (ete). De algemein kinmerke vaan bieste zien:
- 'n Celmembraan meh geine celwand
- 'ne Dudeleke celkern
- Väöl organelle, meh gein blaadgreunkörrelkes
- Gein groete vacuoles
[bewirk] De Drei Domeine
In 1937 heet me alle organisme opgedeild in 2 hoofgróppe, de Eukaryote (mèt kern) en de Prokaryote (zoonder kern). De lèste jaore zien de prokaryote nog 'ns opgedeild in twie gróppe: de Bacteria en de Archaea. Daorum besteit d'r noe de opdeiling vaan de drei domeine: Bacteria, Archaea en Eukarya. De Eukarya weure wijer opgedeild in de bieste, plante, sjummels en Protiste.
[bewirk] De Archaea
Archaea zien een gróp vaan prokaryote die ouch wel de "oerbacterië" geneump weure. Archaea distantiëre ziech doortot zie in extreme miljeus nog good kinne euverleve; vaan uters zoere en vulkanische, tot 't altied bevrore permafrost. Daorum dinke väöl wetensjappers tot de Archaea de ierste levensvörme op Eerd waore. Ouch weurd gedach tot es v'r oets boetenaards leve zowwe tegekaome, tot dat daan oet variaties op de Archaea zal bestoon.
[bewirk] De Bacteria
De Bacteria zien sumpel organisme boe-in 't genetisch materiaol (DNA) neet verpak is in 'ne celkern, meh vrij in 't cytoplasma veurkump. Dit DNA zit in ein ringvörmeg chromosoom, en is dèks vergezeld vaan ein of mierdere kleine ringvörmege chromosome (plasmide).
[bewirk] De Eukarya
De Eukarya, ouch Eukaryote genömp, zien organisme boe-in 't genetisch materiaol wel verpak is in 'ne celkern. Daoneve zien de chromosome neet ringvörmeg, mèh draodvörmeg (allewel ze dèks gespiraliseerd zien). Ouch zien d'r in beginsel minimaal twie chromosome aonwezeg (een eukaryotische cel is in beginsel diploïd); allein bij geslachscelle en sommige oetzunderinge (zoeës de bijedar) hoof d'r mèh minimaal ein chromosoom te zien (haploïd). Ouch is 't zoe tot Eukaryotische celle 'n volledige celbouw höbbe, en daorum väöl organelle höbbe.
[bewirk] Virusse
Virusse zien get apaarts. Me is d'r nog steeds neet oet of virusse noe wel, of noe zjus neet levend zien. Virusse höbbe namelek gein eige metabolisme, en höbbe e gashiercel nudeg um ziech veurt te plante. Virusse bestoon namelek oet e stukske genetisch materiaol (dit kin RNA óf DNA zien, meh noets allebei), umgeve door 'ne eiwitmantel. Dit virusdeilke (virion geneump) vèlt de gashiercel aon, en liet 't genetisch materiaol los. De gashiercel geit daan aon de hand vaan dat virus-DNA of virus-RNA nui virus-DNA of virus-RNA make. Ouch maak de cel daan de eiwitmantel. Vervolges kin de cel oeteinvalle (lysis), boedoor de cel netuurlek doed geit. Nuie virions koume daan vrij, en kinne daan weer aandere celle aonvalle. D'r is ouch e virus dat wel z'n eige stofwisseling heet; 't zoegenaomde mimivirus. Oonder andere door de oontdèkking vaan dit virus, is in de biologie 'ne heftige strijd euver de vraog of virusse noe wel of neet levend zien.
Lèt op: D'r zien ouch "gooj" virusse, allewel die in de natuur neet väöl veurkoume. Dees 'gooj' virusse zien virusse die 'good' DNA in de gashiercel stoppen. Sommige sportlui gebruuke dees virusse es doping. Ouch weure dees gooj virusse experimenteel touwgepas um bepaolde genetische aofwiekinge te corrigere. Zoe is 't in 'n aontal gevalle gelök um de vreiseleke spierziekte vaan Duchenne, um te zètte in de mildere Becker-spierdystrofie. Dit soort virusse zien in vreiwel alle gevalle genetisch gemanipuleerd.
