Tus

Dhiworth Wikipedia, an godhoniador rydh

Tus, po pobel (unnplek den), yw eseli an eghenn Homo sapiens. Gnasow kemmyn a dus a-dreus an norvys yw skientoleth ha godhvos, yeth, kowethas, ha gonisogeth. Yth esplegyas an eghenn dhenel yn Afrika, ha'y wosa omystynna a-dreus an bys oll saw Antarktik. Yma nebes 6,450 milvil a dus y'n bys y'n eur ma.

Esel tevesik a'n eghenn ma a'n gelwir gour, ha'n ger den a styr person gorow yn fenowgh ynwedh. Esel tevesiges a Homo sapiens yw benyn, po hwath gwreg. Esel yowynk yw flogh (liesplek fleghes) po baban rag tus pur yowynk; y hyllir leverel mowes mars yw an flogh benow po maw mars yw gorow.

An eghenn dhenel a via a-dro dhe 400 000 bloedh, war-lergh tus skiensek y'n eur ma. Y hwra tus rann a'n urdh Primates, unn bagas a vronnviles ow komprehendya appys, simes, lemours ha tarsirs keffrys. An nessa eghennow dhe dus y'n urdh ma yw Pan troglodytes (an chimpansi kemmyn) ha Pan paniscus (an bonobo).

War dhiw warr y hyll tus kerdhes – ottomma gnas poesek a'gan linyeth esplegyansek. Tus a's peus garrow pur hir may's kehevelir dhe re Primates erell. Hirder kresek tevesigesow an bys yw a-dro dhe 159 cm (y'n Gwlaskor Unys, 164 cm); huni tevesigyon yw a-dro dhe 172 cm (y'n Gwlaskor Unys, 178 cm).

Govenek bywnans a dus a-dreus an bys yw 65 bloedh rag benynes ha 61 bloedh rag gwer; mes yma dyffransow meur y'n niverow ma y'n eyl gwlas ha'n arall. Govenek bywnans yn Japan yw 81 bloedh; huni yn Zambia yw 37 bloedh (gras yn arbennik dhe AIDS).

Gour yn Ghana

Two women in red dresses.jpg Diw venyn yowynk y'n Statys Unys

Gour koth yn Irak

Teylu yn Indonesi