Teroja Guaraníme
Vikipetãmegua
TEROJA GUARANÍME (ADJETIVO EN GUARANI)
TEROJA - TERAIRŨ
- He’iséva (concepto)
- Teroja ñemohenda (clasificación)
- Teroja moambueha (accidentes)
Tembikuaa'aty rechaukaha |
(jehaijey) HE’ISÉVA
Ha'e ñe'ẽ omoteĩ ha otekome'ẽva terópe.
Techapyrã:
|
|
|
marangatu |
| teroja | tero | teroja |
| moteĩva | tekome’ẽva | |
| techaukarã |
(jehaijey) TEROJA ÑEMOHENDA
- 2.1. Teroja Tekome'ẽva (adjetivos calificativos)
- 2.2. Teroja Moteĩva (adjetivos determinativos)
(jehaijey) TEROJA TEKOME'ẼVA
Ha’ehína umi teroja otekome’ẽ térã otekochaukáva terópe.
Techapyrã:
- puku / mbyky /
- porã / vai /
- pyahu / tuja /
- yvate / karape /
- piru / kyra /
Ñe’ẽjoajukatúpe (sintaxis), ko’ã teroja tekome’ẽvagui oiko moĩmbaha tekome’ẽva.
Techapyrã:
- Karai karape /
- Kavaju piru /
- Ita morotĩ /
- Teko potĩ /
(jehaijey) TEROJA MOTEÎVA
Ha’ehína umi teroja omoteĩva teró-pe. Ohechauka, oñemomba’e térã oipapakuaáva terópe. Ñe’ẽjoajukatúpe (sintaxis) ko’ã teroja moteĩvagui oiko moĩmbaha moteĩva. Teroja moteĩva oñemohendajey kóicha:
- 2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã (adj.det. demostrativo)
- 2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva (adj.det. posesivo)
- 2.2.3. Teroja moteĩva papýva (adj.det. numeral)
- 2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva (adj.det. indefinido)
2.2.1. Teroja moteĩva techaukarã: Ko’ãva -héra he’iháicha- ohechauka tero oñemohenda agui térã oñemohenda mombyrevérõ. Oñemohendajey hikuái kóicha:
- 2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua (de presencia)
- 2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua (de ausencia)
2.2.1.1. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovakegua
| Papytei | Papyeta | Techapyrä: |
| Ko | Ko'ã | Ko apyka |
| Pe | ã | Amo mesa |
| Amo | Umi | Pe jagua |
| Ã mbarakaja |
2.2.1.2. Teroja Moteĩva Techaukarã Tovake'ỹgua
| Papyteĩ | Papyeta |
| Upe | Umi |
| Ako | |
| Aipo | |
| Ku |
Techapyra:
- Upe karai ouva'ekue
- Ku mainumby oikoháicha
- Aipo mbokapu oikova’ekue
2.2.2. Teroja moteĩva mba'éva: Ha’ehína umi teroja oñemom-ba’éva teróre. Guaraníme, ojepuru ñe’ẽpehẽtai mboyvegua -teroja rekovia- ojehechauka hagua ava mbohapyha mba’e. Ko’ãva ñambopapyeta hagua ñambojoajúva’erã teróre ñe’ẽpehẽtai "kuéra” (tero juruguávare) ha "nguéra" (tero tĩguá-vare).
Techapyrã:
| Papyteĩ | Papyeta | ||||
| Che | Ñande/Ñane | Ore | Nde | Pende/Pene |
H, Ij, Iñ, i, hi' H, Ij, Iñ, i, hi' + tero + kuéra (nguéra)
Ava mbohapyha mba’éva ñe’ẽpehẽtai (Índices de posesión de tercera persona) "H" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva taipu "T" térã "O"-pe; ja’eporãsérõ, ojepuruva’erã tero ijysaja’apýva ndive (T-O /R/H).
Techapyrã:
| Che | roga | Che resa | Che retyma | Che rañykã | Che rova |
| Nde | róga | Nde resa | Ne retyma | Ne rañykã | Nde rova |
| hóga | hesa | hetyma | hañykã | hova |
"IJ” puru: Kóva katu oñembojoajuva’erã umi tero juruguá-re, oñepyrũva pu’aépe ha imuanduhéva ipu’ae pahápe.
Techapyrã:
| Che ao | Che apyka |
| Nde ao | Nde apyka |
| ijao | Ijapyka |
"IÑ" puru: Kóva oñembojoajuva’erã umi tero tĩguáre, avei oñepyrũva pu’aépe ha katu imuanduhéva ipu’ae pahápe.
Techapyrã:
Che akã || Che andai Ne akã || Ne andai Iñakã || Iñandai
"I" puru: Kóva ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva ambue pundiépe, ndaha’éiva “T”; ja’eporãsérõ, ndaha’éiva tero ysaja’apýva.
Techapyrã:
| Che jagua | Che mbarakaja | Che kuatia |
| Nde jagua | Ne mbarakaja | Nde kuatia |
| Ijagua | Imbarakaja | Ikuatia |
"HI" puru: Kóva katu ojepuruva’erã umi tero oñepyrũva pu’aépe. Ko pu’ae ñepyrũmby imuanduva’erã.
Techapyrã:
| Che ára | Che áva |
| Nde ára | Nde áva |
| Hi'ára | Hi'áva |
2.2.3. Teroja Moteĩva Papýva: Ha’e umi ohechaukáva tero retakue; ja’eporãsérõ, oipapa terópe. Oñemohendajey kóicha:
- 2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva (numeral cardinal)
- 2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva (numeral ordinal)
2.2.3.1. Teroja Moteĩva Papapy Papýva. Ha’e umi teroja akóinte jaipurúva jepi jaipapa hagua opaite mba’e.
Techapyrã:
| peteĩ - mokõi - mbohapy - irundy | Mokõi ryguasu |
| Irundy apyka |
2.2.3.2. Teroja Moteĩva Papapy Papyháva. Ko’ãva oñemoheñói ñambojoapývo ñe’ẽpehẽtai “ha” papapy papývare
Techapyrã:
- peteĩha /
- mokõiha /
- mbohapyha /
- irundyha /
Mbo'esyry peteĩha
Óga mokõiha iporãve
Apyka mbohapyha chemba'e
Kóva ha'e kuatia poha
2.2.4. Teroja moteĩva kuaa'ỹva: Ha’ehína omombe’úva tero retakue, ága katu nomohesakãporãiva mboýetépa upe tero reta-kue. Upeguivoi ou upe héra: kuaa’ỹva.
Techapyrã:
- mayma yvoty /
- oimeraẽ kavaju /
- heta kuatia /
(jehaijey) TEROJA MOAMBUEHA
- 3.1. Papapy (número)
- 3.2. Meña (género), ha
- 3.3. Kokatu (grado)
(jehaijey) 3.1. Papapy
3.1.1. Umi teroja moteĩvape (techaukarã, mba’éva, pa-papýva ha kuaa’ỹva) jajuhukuaa papyteĩ ha papyeta. Péicha:
| Papyteĩme | Papyetápe |
| (ko-pe-amo) / | (ko'ã-ã-umi) / |
| (che-nde-ne) / | (che-nde-ne + kuéra /nguéra) / |
| (peteĩ-peteĩha) / | (mokõi-mbohapy-irundyha) / (heta-mayma) / |
Techapyrã:
| Ko karai / | Ko'ã karai / |
| Che róga / | che rogakuéra / |
| Peteĩ kavaju / | Mbohapy óga / |
| Heta yvoty / |
3.1.2. Ága katu, teroja tekome’ẽva ndaipapapýi Techapyrã:
- Pe karai marangatu Umi karai marangatu
- Papyteĩ Papyeta
Jahechakuaaháicha, “Pe karai” oĩ papyteĩme ha “Umi ka-rai” oĩ papyetápe; ága katu, teroja tekome’ẽva "marangatu", mokõivévape, naiñambuéi. Upévare, ja’ekuaa teroja tekome’éva ndaipapapyiha.
(jehaijey) Meña
Teroja moteĩva (techaukarã, mba’éva, papapýva ha kuaa’ỹva) ha teroja tekome’ẽva, naimeñái hikuái.
Techapyrã:
- Umi karai marangatu Umi kuñakarai marangatu
Jahechakuaaháicha, teroja moteĩva techaukarã “Umi”, ha teroja tekome’ẽva “marangatu” naiñambuéi mokõive techa-pyrãme; jepémo upéicha, mokõive tero “karai” ha “kuñakarai” ojoavy hikuái imeñáme. Peteĩva ikuimba’e meña ha ambuéva katu ikuña meña.
(jehaijey) Kokatu
3.3.1. Teroja tekome’ẽva rehe ñambojoapykuaa umi ñe’ẽpehẽtai kokatuguigua. Péicha:
- Kokatu'ypy : vai (naiñe’ẽpehẽtaíri)
- Kokatu Mbojojáva : vaive
- Kokatu Tuicháva : vaiete
- Kokatu Tuichavéva : vaieterei
- Kokatu Tuichaitéva : vairasa
- Kokatu Tuichaitevéva : vaietereirasa
3.3.2. Péicha avei ja’ekuaa teroja moteĩva papapýva ha kuaa’ỹvape ohupytyha avei kokatu ñe’ẽpehẽtai.
Techapyrã:
- Peteĩete kuatia ajuhúkuri
- Hetaite apyka oĩ amo
- Hetaiterei karai oúkuri
- Hetaitereirasa mitãkuña ajuhúkuri upépe
(jehaijey) Fuente
- Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
