Guarani Ñe'ẽpukuaa
Vikipetãmegua
GUARANI ÑE'ẼPUKUAA (FONOLOGÍA GUARANI) Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
ÑE'ẼPUKUAA Ñe’ẽpukuaa niko ñe’ẽtekuaa vore ñanerekombo’éva mba’éichapa ñambohyapu ha jahaiva’erã hekopete umi taipu (fonemas), ñe’ẽpehẽ (sílabas) ha ñe’ẽ (palabras) peteĩ ñe’ẽtegua.
Guarani ñe’ẽpukuaa ñahesa’ỹijokuaa kóicha:
- 1.1. Puteĩ ha taiteĩ (monofonía y monografía)
- 1.2. Muanduhe Pu'atã (acento tónico)
- 1.3. Muanduhe Tĩgua (acento Nasal)
- 1.4. Ñe'ẽpehẽtai purukuaa (polisíntesis)
Tekotevẽ jaikuaa Guarani haikatu, ko’ága jaipurúva, om-bohetekatuhague mbo’ehára Reinaldo Julián Decoud Larrosa.
Jepémo heta tapicha katupyry oñeha’ãjepékuri ohesa’ỹijo Guarani ñe’ẽtekuaa, Reinaldo Julián Decoud Larrosa ha’ehína upe omba’apoporãve’akue.
Heta ára ojepurúkuri opaichagua tai (letras) ñane avañe’ẽ ojehai agua. Jahechakuaa hagua upe mba’e natekotevẽi jaha puku, ñamoñe’ẽkuaánte umi aranduka (libros) ymave guare ha umívape jajuhúta mba’éichapa ñane ñe’ẽ ojehaíkuri opaicharei.
Upévare ha ja’ehaguéicha, Decoud Larrosa omboheteka-túkuri Guarani haikatu omoheñóivo pe achegety jaipurúva ñande ha oguerekóva mbohapypa mbohapy (33) tai (letras).
Tembikuaa'aty rechaukaha |
(jehaijey) PUTEÎ HA TAITEÎ
- Guarani achegety
- Puso
- Taipu
- Tai ndaipóriva Guaraníme
- Jesarekopyrã
1. Guarani achegety
Guarani ñe’ẽte oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteẽ achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai (letras). Upévare jahai hagua peteï taipu jaguereko peteï tai año. Ndaipóri jajavy hagua.
Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erã.
Guarani Ñe'ẽ Achegety (Alfabeto Guarani) a - ã - ch - e - ẽ - g - g̃ - h - i - ĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - õ - p - r - rr - s - t – u - ũ - v - y - y - ' (puso).
1.1. Guarani ñe’ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu’ae (vocales), umíva apytépe jaguereko:
- 1.1.1. Poteĩ (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha
- 1.1.2. Poteĩ pu’ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.
Pu’ae réra ou mokõi ñe’ẽgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha’eñó”gui. Pu’ae hína upe ipúva ha’eño, ipúva ijeheguirei. Techapyrã:
- Kua = Chive vakapipopo ikua Kuã = Amo karai ohunga ikuã
- Oke = Pe mitã oke Okẽ = Nati ombotýkuri okẽ
- Api = Heta oĩ oguasu’apíva Apĩ = Ko karia’y oñeñapĩ
- Ro = Peru ho’u pohã iróva Rõ = Rejúrõ aháta nendive
- Pytu = Haimete ñandepytupa Pytũ = Ore róga iñipytũmba
- Aky = Che aipo’o umi yva aky Akỹ = Umi ao iñakỹ gueterei
1.2.Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha’ehína pundie (consonantes) ha umíva apytépe jajuhukuaa:
1.2.1) Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha
1.2.2) Poapy (8) pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha:
- 1.2.2.1) Irundy (4) pundie tĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha
- 1.2.2.2) Irundy (4) pundie tĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt.
Pundie réra ou moköi ñe’ẽgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he’ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevẽ ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrõ hese umi pu’ae (ma, me, mi, mo, mu, my).
Guarani pundiekuéra réra ja’e hagua tekotevẽ ñambojoa-ju hesekuéra pu’ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte, ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee. Techapyrã
| Ch = chéve | M = amonde | P = purahéi |
| G = regueru | Mb = mbaraka | R = ogueraha |
| g̃ = g̃uahẽ | N = nandi | RR = karréta |
| H = heta | Nd = ndéve | S = pesapymi |
| J = jagua | Ng = angete | T = tesa |
| K = rekueráma | Nt = ohónte | V = ova |
| L = lekaja | Ñ = amoñeno | ‘ = ka’i |
2. Puso ha’e avei peteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso jaipuruva’erã mokõi pu’ae pa’ũme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erã mokõi pundie pa’ũme, térã peteĩ pu’ae ha peteĩ pundie pa’ũme. Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’ũ mokõi pu‘ae. Techapyrã:
- Ku’a – kua /
- Po’i – poi /
- Mbo'i – mboi /
3. Taipu
3.1. ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “h”.
Techapyrã:
- hapy /
- hepy /
- hi’änte /
- hovere /
- hunga /
- hye /
3.2. ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “j”.
Techapyrã:
- jagua /
- jety /
- jiperu /
- jogua /
- juru /
- jyva /
3.3. ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahai hagua jaipuruva’erã tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térã “q”.
Techapyrã:
- ka’a /
- kerana /
- Kirito /
- kóva /
- kesu /
- kygua /
3.4. sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “s”. Ñane ñe’ẽte achegetýpe ndaipóri “c” térã “z”.
Techapyrã:
- sái /
- sevo’i /
- soso /
- su’u /
- syva/
3.5. va, ve, vi, vo, vu, vy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “v”. Avañe’ẽ taikuéra apytépe ndaipóri “b”.
Techapyrã:
- vai /
- verapy /
- viru /
- vosa /
- ovu /
- výro /
4. Tai
B, C, D, F, LL, Q, W, X, Z España ñe’ẽte achegetype-gua ndaipóri Guaraníme, ha oĩrõ katu ndojepurúi España ñe’ẽtépe ojepuruháicha. Péicha:
- “b” oï “m” ykére ha oiko ichugui “mb”
- “d” oï “n” ykére ha oiko ichugui “nd”
Guarani achegetýpe ndaiporivoínte b, c, f, ll, q, w, x ha z.
5. JESAREKOPYRÃ
5.1) Taipu “p” iñambue ha oiko ichugui “mb” ñambojoa-júvo henondépe ñe’ë térã ñe’ẽpehẽ tĩgua.
Techapyrã:
- po’o (mombo’o) /
- pyhy (sãmbyhy) /
- pa (momba) /
5.2) Taipu “s” iñambuénte avei ha oiko ichugui “nd” ñamohendávo henondépe ñe’ẽ térã ñe’ẽpehẽ tĩgua.
Techapyrã:
- soro (mondoro) /
- syryry (mondyryry) /
5.3) Avei taipu “k” iñambue ha oiko ichugui “ng”, oñembojoapývo henondepe ñe’ẽ térã ñe’ẽpehẽ tĩgua.
Techapyrä:
- ke (monge) /
- karu (mongaru) /
5.4) Guarani pundiekõi (ch, mb, nd, ng, nt, rr) hína peteĩ tai año. Pundiekõi ñamoñe’ẽpehẽva’erã pu’ae térã pu’aekuéra hapykuerigua ndive. Nañamboja’óiva’erã pundieköi araka’eve.
Techapyrã:
- okacha = o / ka / cha /
- omondoho = o / mo / ndo / ho /
(jehaijey) MUANDUHE PU’ATÃ
- Muanduhe (acento)
- Muanduhe ñemohenda (clasificación de los acentos)
- Pu’ae atã (vocal tónica)
- Ñe’ẽ ñemohenda imuanduhe rupi (clasificación de las palabras por su acento)
- Muanduhe purukuaa Guaraníme
1. Muanduhe
Guaraníme ha’e tyapu atã jahekuavóva peteĩ pu’ae ári.
Techapyrã:
- jagua / okarúva /
- jyva / ohókuri /
- ajaka / Itágui /
2. Muanduhe ñemohenda
2.1. Muanduhe hai (acento gráfico u ortográfico): Ha’e pe muan-duhe jahaíva térã ñaha’ãngahaíva ( ´ ).
Techapyrã:
- oguatáva /
- óga /
- mbo'ehára /
2.2. Muanduhe pureko (acento fonético o prosódico): Ha’e pe muanduhe oñembopurekóva, ndojehaíri ( ).
Techapyrã:
- jagua /
- juru /
- temimbo’e /
2.3. Muanduhe tĩgua (acento nasal): Ha’e pe muanduhe ojehaitĩguáva ( ~ ).
Techapyrã:
- porã /
- okẽ /
- ko’ẽ /
3. Pu'ae atã Ha’e pe pu’ae oñomomuanduhe hai térã purekóva.
Techapyrã:
- jagua / óga /
- ka’i / ára /
- hu’y / ári /
4. Ñe’ẽ ñemohenda imuanduhe rupi
4.1. Ñe'ẽ imuanduheteĩva (Palabras monotónicas): Ha’e umi ñe’ẽ oguerekóva ipype peteĩ pu’ae atã añónte (hai térã pureko).
Techapyrã:
- áva /
- yva /
4.2. Ñe'ẽ imuanduhe'etáva (Palabras politónicas): Ha’e umi ñe’ẽ oguerekóva ipype mokõi térã hetave pu’ae atã (hai térã pureko).
Techapyrã:
- pirapirére /
- tupãmba’ejára /
5. Muanduhe purukuaa Guaraníme
5.1. Pu’ae atã ndaha’éirõ pu’ae paha ñe’ẽ imuanduheteĩvape, oguerãhava’erã muanduhe hai.
Techapyrã:
- óga /
- áva /
- ýva /
5.2. Pu’ae atã ndaha’éirõ pu’ae paha ñe’ẽ imuanduhe’etávape, oguerahava’erã muanduhe hai.
Techapyrã:
- pirapirére /
- Ka’aguasúpe /
5.3. Pu’ae atã ha’érõ pu’ae paha ñe’ẽ imuanduheteĩva ha imuanduhe’etávape, ndoguerahai’arã muanduhe hai araka’eve; ja’eporãsérõ, pe ñe’ẽ imuanduhe pureko opytávo.
Techapyrã :
- pirapire /
- iku’arasy /
- ava /
- yva /
(jehaijey) MUANDUHE TÎGUA
- Taipu tĩgua
- Muanduhe tĩgua purukuaa
- Pytyvorã
1. Taipu tĩgua
Jaipurukatu hagua muanduhe tĩgua tekotevẽ jaikuaa máva mávapa umi taipu tĩgua. Upéva rehe ñanemandu’araẽta umíva rehe.
- Pu'ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.
- Pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt - ñ.
2. Muanduhe tĩgua purukuaa
2.1. Pu’ae tĩgua ñamoñe’ẽpehẽrõ peteĩ pundie jurugua ndive, oguerahava’erã muanduhe tĩgua
Techapyrã:
- Pytã - py / tã
- Okẽ - o / kẽ
- Hu'ũ - hu / 'ũ
2.2. Pu’ae tĩgua ñamoñe’ẽpehẽrõ peteĩ pundie tĩgua ndive, ndo-guerahaiva’erã muanduhe tĩgua. Pe pundie tĩgua ijehegui omotĩ-guáma ñe’ẽpehẽme.
Techapyrã:
- Mberu - mbe / ru
- Anguja - a / ngu / ja
2.3. Muanduhe tĩgua ( ~ ) omyengovia muanduhe haípe ( ´ ), umi pu’ae atã tĩguávape.
Techapyrã:
- Mokõi - Mo / kõi
- Pytũma - Py / tũ / ma
- Ñasẽva - Ña / sẽ / va
Hetápe oipyapy ko muanduhe tĩgua jepuru. Oï oñeporan-dúva mba’eicharupípa jahekýi pu’ae tĩgua árigui imuanduhe. Umíva he’i ndaikatuiha jajapo upe mba’e ha’égui peteĩ tai año, ndaikatúiva ñamboja’o.
Ko ára peve ndojejuhúi gueterei aporeko (técnica) ikatú-tava jaipuru muanduhe tĩgua ñaha’ãngahai hagua hekopete. Upévare, ága peve jaipuru manduhe tĩgua mbo’ehára Reinaldo Decoud Larrosa omyesakãhaguéicha.
3. Pytyvõrã
Guarani oñe’ẽkuaa’ỹvape hasy’imíjepi ombohyapu térã omohenda hagua hekopete, jehaípe, muanduhe tĩgua. Peteĩ aporeko jaipurukuaáva ñane remimbo’ekuéra ndive ikatupyry hagua muanduhe tĩgua purúpe niko ha’ehína ñe’ẽ ha ñe’ẽpehẽtai tĩgua jehai py’ỹi, ñamombyta meve iñakãme.
Techapyrãrõ, jaipurukuaa ko’ãva:
| Ñe’ẽ | Ñe’ẽpehẽtai | |
| -Peteĩ | -Mokõi | rõ (ohórõ) |
| -Porã | -Okẽ | rã (aorã) |
| -Morotĩ | -Hũ | mo’ã (oumo’ã) |
| -g̃uahẽ | -g̃uarã | va’erã (ouva’erã) |
| -Hag̃ua | -Mitã | arã (he’i’arã) |
| -Ñe’ẽ | -Me’ẽ | ỹ (aguata’ỹ) |
| -Ma’ẽ | -Ko’ẽ | |
| -Peẽ | -Oĩ | |
| -Akã | -Sẽ | |
| -Ã | -Ko’ã | |
| -Ág̃a | -Ag̃ui | |
(jehaijey) ÑE’ẼPEHẼTAI PURUKUAA
- Ñe’ẽpehẽtai ñemohenda
- Ñe’ẽpehẽtai ha ñe’ẽriregua purukuaa
1. Ñe’ẽpehẽtai ñemohenda
Ñane avañe’ẽme niko oĩ heta ha opaichagua ñe’ẽpehẽtai. Oĩ jaipurukuaáva tero, teroja ha ñe’ẽteja ndive ha hetaiteve oĩ jaipurukuaáva ñe’ẽtéva ndive. Ñe’ẽpehẽtaikuéra apytépe oĩ:
- papapy ha avaiteguigua (número y persona),
- ysaja (forma),
- ñe’ẽapoha (voz),
- ñe’ẽteko (modo),
- ára (tiempo),
- kokatu (grado) ha
- meña (género)
Umi ñe’ẽpehẽtai mboyvegua, ñe’epehẽtai upeigua ha umi ñe’ẽriregua iñe’ẽpehẽteĩva ojoajuva’erã iñe’ẽrapóre (raíz), ha oiko chuguikuéra peteĩ ñe’ẽ año jehaípe.
2. Ñe’ẽpehẽtai ha ñe’ẽriregua purukuaa
2.1. Ñe’ẽpehẽtai mboyvegua (partículas prefijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’ẽrapo (raíz) mboyve.
Techapyrã:
- Aguata (a = papapy ha avaite ñe’ẽpehẽtai)
- Ndaguatái (nd = ysaja ñe’ẽpehẽtai)
- Namboguatái (mbo = ñe’ẽapoha ñe’ẽpehẽtai)
2.2. Ñe’ẽpehẽtai upeigua (partículas sufijas) ha’e umi oñemohendáva ñe’ẽrapo rire.
Techapyrã:
- Namboguataséi (se = ñe’ẽteko ñe’ẽpehẽtai)
- Namboguataséikuri (kuri = ára ñe’ẽpehẽtai)
- Namboguataseiétekuri (ete = kokatu ñe’ẽpehẽtai)
- Ryguasume (me = meña ñe’ẽpehẽtai)
2.3. Guarani ñe’ẽysajakuaápe (morfología) jajuhukuaa poapýichagua ñe’ẽ ha umíva apytépe oĩ ñe’ẽriregua. Kóva ai-pórõ ha’e ne’ẽ, ndaha’éi ñe’ẽpehẽtai.
Ñe’ẽriregua oñemohendajey. Oĩ iñe’ẽpehẽteĩva (monosi-lábicas) ha iñe’ẽpehẽ’etáva (polisilábicas).
Umi iñe’ẽpehẽteĩ apytépe oĩ:
- Pe (jaipurukuaáva ñe’ẽ jurugua ndive)
- Me (jaipurukuaáva ñe’ẽ tĩgua ndive)
- Gua
- Gui
- Re
- Vo
Ko’ã ñe’ẽriregua ojoaju’arã ñe’ẽ ijykereguáre.
Techapyrã:
- Peru oho kokuépe kuehe
- Ha’e oñongatu heta mba’e iñapytu’ũme
- Yvyra Ka’aguasugua ndaijojahái
- Ñande jagueru chipa Paraguarígui
- Omosãingo ijao okẽre
- Amo mitã oho okarúvo
