Ñe'ẽjoaju Guaraníme
Vikipetãmegua
ÑE'ẼJOAJU GUARANÍME (LA ORACIÓN EN GUARANI)
Tembikuaa'aty rechaukaha |
(jehaijey) ÑE'ẼJOAJU
- He’iséva (concepto)
- Ñe'ẽjoaju ñemohenda (clasificación de las oraciones)
(jehaijey) HE’ISÉVA
Ha'e ñe'ẽ térã ñe'ẽnguéra ijehegui hemiandukatúva.
Techapyrã:
- Oguata (Kóva niko peteĩ ñe’ẽjoaju. Ipype oĩ mokõivéva: teroñe’ẽ -ko’ápe oñemíva ñe’ẽpehẽtai “o”pe- ha ojapóva: guata. Ja’ekuaa aipórõ pype oĩha teroñe’ẽ ha teroñe’ẽje’éva).
- Amo karai marangatu ohókuri kokuépe kuehe
Oje'e avei ñe'ẽjoaju ha'eha ñe'ẽ’apesã térã ñe'ẽ aty oguerekóva peteĩ ñe'ẽtéva mosusũmbyre. Ko mba'e sapy'ánte ndoikói Guarani ñe'ẽme, ñe’ẽjoajúpe ndaipórigui ñe'ẽtéva térã ndoje'éi térã ndojehaíri; upéicharõ jepe oñeñandu ñe'ẽtéva oĩha.
Techapyrã:
- Kóva che róga ha amóva nde róga
- kóva = terarãngue /
- che = teroja moteĩva mba'éva /
- róga = tero /
- ha = ñe'ẽjoajuha /
- amóva = terarãngue /
- nde = teroja motẽva mba'éva /
- róga = tero /
(jehaijey) ÑE'ẼJOAJU ÑEMOHENDA
- Ñe'ẽjoajuteĩ (oración simple)
- Ñe'ẽjoajueta (oración compuesta)
- 2.1. Ñe'ẽjoajuteĩ: ha'e umi oguerekóva peteĩ ñe'ẽtéva mo-susũmbyre.
- 2.2. Ñe'ẽjoajueta: ha'e umi oguerekóva peteĩ ñe'ẽteva mosusũmby.
(jehaijey) 2.1. ÑE'ẼJOAJUTEÎ
- 2.1.1. Ñe'ẽjoajuteĩ tee (oración simple enunciativa)
- 2.1.2. Ñe'ẽjoajuteĩ porandúva (oración simple interrogativa)
- 2.1.3. Ñe'ẽjoajuteĩ apoukapýva (oración simple imperativa)
- 2.1.4. Ñe'ẽjoajuteĩ potapýva (oración simple desiderativa)
- 2.1.5. Ñe'ẽjoajuteĩ mo'ãva (oración simple dubitativa)
- 2.1.6. Ñe'ẽjoajuteĩ momorãva (oración simple exclamativa)
2.1.1. Ñe'ẽjoajuteĩ tee
Ha'e pe he'íva peteĩ mba’e, omonei térã ombotovehápe.
Techapyrã:
- Moneíva: Peru oguata pya'e
- Mbotovéva: Peru ndoguatapya'éi.
2.1.2. Ñe'ẽjoajuteĩ porandúva
Ha'e pe oñeporanduhápe peteĩ mba'e térã peteĩ mba'ére. Guaraníme ñaporandúvo jaipuruva'erã ñe'ẽpehẽtai "pa" ha "pi-ko". Techapyrã: - Rejútapa ko'ẽrõ - Ohótapiko hógape
2.1.3. Ñe'ẽjoajuteĩ apoukapýva
Ha'e upe ojepurúva ojejerure, oñembotove térã oñeñe'ẽpohýi hagua.
Techapyrã:
- Eju ápe
- Ejúke ápe
- Ejumi ápe
- Ejúna ápe
- Ejumína ápe
- Ejumíkena ápe
- Tereho
- Anive repurahéi.
2.1.4. Ñe'ẽjoajuteĩ potapýva
Ha'e pe oñandukáva jaipotárõ ojehu térã nahániri peteĩ mba'e.
Techapyrã:
- Ahase nde rógape Kame
- Ounga'u che ru ko ka'arúpe
2.1.5. Ñe'ẽjoajuteĩ mo'ãva
Ha'e pe ndajaikuaaporãirõ jaipotápa ojehu peteĩ mba'e térã nahániri.
Techapyrã:
- Nde sy oúne ko'ẽrõ.
- Ikatúko oúmba'e ko'ẽrõ.
2.1.6. Ñe'ẽjoajuteĩ momorãva
Ha'e pe jaipurúva ñamomorã ha jahecharamóvo peteĩ mba'e.
Techapyrã:
- Iporãitépa pe nde ao.
(jehaijey) 2.2. ÑE'ẼJOAJUETA
- 2.2.1. Ñe'ẽjoajueta ojoykereguáva (oración compuesta yuxtapuesta)
- 2.2.2. Ñe'ẽjoajueta ñe'ẽjoajuháva (oración compuesta coordinada)
- 2.2.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva (oración compuesta subordinada)
2.2.1. Ñe'ẽjoajueta ojoykereguáva
Ha'e umi ohóva ojoapykuéri, oñemopa'ũva kytakuéra rupi, ha oĩháicha ojoja hikuéi.
Techapyrã:
| Peru | osẽ, | oho, | oñani | tapére |
| 1 | 2 | 3 |
Ko’ápe jaikuaa oĩha mbohapy ñe’ẽjoaju, jajuhúgui mbohapy ñe’ẽtéva mosusũmbyre. Taha’eha’éva ñe’ẽjoajúpe, ñe’ẽtéva retakue ohechauka avei ñe’ẽjoaju retakue.
2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva
Oñemohendajey kóicha:
- 2.2.2.1. Ñe'ejoajuhaite rupi (coordinada copulativa)
- 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajuha mbojoaju'ỹva rupi (coordinadadisyuntiva)
- 2.2.2.2. Ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupi (coordinada adversativa)
2.2.2.1. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ejoajuhaite rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju oñembojoajúva hikuéi ñe'ẽjoajuhaite rupive. Ojepuru "ha".
Techapyrã:
- Moneíva: Peru osẽ ha oguata
- Mbotovéva: Peru nosẽi ha ndoguatái
2.2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ẽjoajuha mbojoaju'ỹva rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju ndojokupytýiva. Ojepuru "ỹrõ" ha "téra".
Techapyrã:
- Peru oguata térã oñani.
- Peru oguata'ỹrõ oñani.
2.2.2.2. Ñe'ẽjoajueta Ñe'ẽjoajuháva ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupi: Ha'e mokõi térã hetave ñe'ẽjoaju oñembojoajúva hikuéi ñe'ẽjoajuha mbohovakéva rupive. Ojepuru "upéicharõ jepe", "je-péramo (jepémo)", umíva.
Techapyrã:
- Oñeno upéicharõ jepe ndokéi
- Jepémo oguata noñaníri
2.2.3. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva
Ha'e mokõi ñe'ẽjoaju ohóva ojoapykuéri ja'eporãsérõ, ha ndojojáiva, oĩgui peteĩ oñemomba'eguasuvéva. Ñe'ẽjoajueta po-guyguávape jajuhukuaa:
- Peteĩ ñe'ẽjoaju isãsóva, ha
- Peteĩ ñe'ẽjoaju poguyguaite.
Ñe'ẽjoaju poguyguaite nahesakãi ha'eño, oguerekomanteva'erã peteĩ ñe'ẽjoaju isãsóva omohesakãva ichupe.
ÑE'ẼJOAJUETA POGUYGUÁVA ÑEMOHENDA
- 2.2.3.1. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva teróva (Or. Comp. subord. sustantiva)
- 2.2.3.2. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva terojáva (Or. Comp. subord. adjetiva)
- 2.2.3.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽtejáva (Or. Comp. subord. adverbial)
2.2.3.1. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Teróva
Ha’e umi ñe’ẽjoaju’etápe oikóva teróramo. Oikokuaa teroñe’ẽrõ, moĩmbaha mbohasapyréva ha moĩmbaha mbohasapyre’ỹvarõ. Ko’ãva heñói ojepuru jave ñe’ẽpehẽtai: "ha", "hague", "va", "va'ekue" ha "va'erã". Oñemohendajey kóicha:
- 2.2.2.1.1. Teroñe'ẽramo (como sujeto)
- 2.2.3.1.2. Moĩmbaha mbohasapyrévarõ (como complemento directo)
- 2.2.3.1.3. Moĩmbaha mbohasapyre'ỹvarõ (como complemento indirecto)
2.2.3.1.1. Teroñe'ẽramo: Máva.
Techapyrã:
- Cherayhúva añete ojapo hekópe che rembipota
- Ojapo hekopete che rembipota. Máva: cherayhúva
2.2.3.1.2. Moĩmbaha mbohasapyrévarõ: Mba'e.
Techapyrã:
- Reikuaa porã maymáva omanova'erãha
- Reikuaa porã. Mba’e: maymáva omanova’erãha
2.2.3.1.3. Moĩmbaha mbohasapyre'ỹvarõ: Mávape.
Techapyrã:
- Embohasa nde po oikotevẽvape
- Embohasa nde po. Mávape: oikotevẽvape
2.2.3.2. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Terojáva
Ha’e umi ñe’ẽjoaju’etápe oikóva teró moĩmbahárõ. Ko’ãva heñói ojepuru jave ñe’ẽpehẽtai: "va", "va'ekue", "va'erã”, "ha", "hague".
Techapyra:
- Kuñataĩ ojerokýva hendive ohejarei ichupe
Ñe’ẽjoaju poguyguáva "ojerokýva hendive", ojeko tero "Kuñataĩ"-re, ha ojokupyty hendive ñe’ẽriregua "va" rupive.
2.2.3.3. Ñe'ẽjoajueta Poguyguáva Ñe'ẽtejáva
Ha’e umi ñe’ẽjoaju’etápe oikóva ñe’ẽtéva moĩmbaha opaichaguárõ. Oñanduka mba’éichapa, araka’e, moõ, mba’erã ha mba’ere ojehu upe ojehúva. Oñemohendajey kóicha:
- 2.2.3.3.1. Ñe'ẽteja araguávarõ (adverbial de tiempo)
- 2.2.3.3.2. Ñe'ẽteja tendaguávarõ (adverbial de lugar)
- 2.2.3.3.3. Ñe'ẽteja mba'ereguávarõ (adverbial causal)
- 2.2.3.3.4. Ñe'ẽteja tekoguávarõ (adverbial de modo)
- 2.2.3.3.5. Ñe'ẽtejaramóvarõ (adverbial condicional)
- 2.2.3.3.6. Ñe'ẽteja ma'erãguávarõ (adverbial de fin)
2.2.3.3.1. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe’ẽteja araguávarõ.
Ko’ãva heñói jaipurúrõ ñe’ẽpehẽtai: "aja", "guive", "jave", "kué-vo", "rire", "vove".
Techapyrã:
- Rekarupa rire reju che rendápe
2.2.3.3.2. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe’ẽteja tendaguávarõ.
Ko’ãva heñói ñambojoapy jave ñe’ẽpehẽtai "ha" térã "hague", ñe’ẽpehẽtai "re", "gui" ha "pe" rehe.
Techapyrã:
- Nde reho che ahahápe
2.2.3.3.3. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe’ẽteja mba'ereguávarõ.
Ko’ãva heñói jaipuru jave ko’ã ñe’ẽriregua: "gui", "rehe" ha "rupi", oñembojoajúvajepi ñe’ẽpehẽtai "ha" ha "hague" rehe.
Techapyrã:
- Che che'angekói ha'e noguahẽi rupi
2.2.3.3.4. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe’ẽteja tekoguávarõ.
Ko’ãva heñói jaipuru jave ñe’ẽpehẽtai "háicha" ha "haguéicha”.
Techapyrã:
- Rajuva'erã ko'ẽrõ ajerurehaguéicha ndéve
2.2.3.3.5. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe'ẽtejaramóvarõ.
Ko’ãva heñói jaipururõ ñe’ẽpehẽtai "ramo", "rire" ha "rõ".
Techapyrã:
- Nde nderasykatúrö rehova’erä pohänohárape
2.2.3.3.6. Ñe'ẽjoajueta poguyguáva ñe’ẽteja ma'erãguávarõ.
Ko’ãva heñói jaipururõ ñe’ẽriregua "hagua" ha "vo".
Techapyrã:
- Reju ore rendápe remba'apóvo
- Opyta opytu'u hagua
(jehaijey) Fuente
- Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI)
