قلعه چوارقلا
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] قلعه چوارقلا
[ویرایش] موقعیت
قلعه تاریخی چوار معروف به قلا در 12 کیلومتری غرب شهر چوار و 2 کیلومتری شهر ایلام بر سر راه چوار به نواحی مرزی با کشور عراق واقع شده است. مجموعه بناهای این دژ بر فراز و دامنه های ناهمواری که حدود 3 متر از دامنه های پیرامونی ارتفاع دارد ساخته شده است. زمین های کشاورزی با کشت دیم جهات شمال و شرق این قلعه را تشکیل می دهد. رودخانه قلا در جنوب آن جاری است و در غرب آین اثر باستانی یک پرتگاه طبیعی است. این قلعه به صورت دژی مستحکم ساخته شده است و شامل سه قسمت است: • بنای اصلی قلعه • دیوارهای جانبی و دیوارهای بلندی که از راس تپه تا سطح زمین هایی که به نظر می رسد همانند سایر قلعه های محدوده غربی زاگرس کاربرد نظامی داشته است. موقعیت قلعه و سبک معماری بنا این نظر را تقویت می کند. این اثر مهم تا کنون مورد بررسی و کاوش علمی قرار نگرفته است. مدیریت میراث فرهنگی استان اخیرا نسبت به شناسایی و مستندسازی آن اقدام نموده است که قدم آغازین در جهت بررسی و پژوهش علمی آن تلقی می گردد. برخی نویسندگان محلی در نوشته های خود از این قلعه و موقعیت آن مطالب اندکی ارائه داده‌اند. شواهد فرهنگی به جای مانده از این اثر نشان می دهد که احتمالاً دراواخر دوره تاریخی و قرون اولیه اسلامی مورد استفاده قرار گرفته است.
[ویرایش] موقعیت طبیعی و جغرافیایی قلعه
طبق اثر محمودیان (1383)، این قلعه یکی از بزرگ‌ترین قلاع منطقع است که بر فراز تپه ای بلند در مسیر چوار، مورت تجریان به سمت دهستان چکر بولی و ناحیه مرزی با کشور عراق ایجاد شده است. این اثر در حاشیه شمالی رود فرعی قلا که به رود گدار خوش می پیوندد، قرار گرفته است. جاده خاکی روستای مورت به قلاع درست از جنوب این محل می گذرد. تقریباً شمال و غرب این تپه به پرتگاه طبیعی محدود می شود که این امر شرایط مناسب امنیت را برای ساکنان قلعه در این قسمت فراهم می‌ساخته است. دامنه جنوبی و جنوب شرقی این محوطه با شیبی تقریباً ملایم به محیط زمین های اطراف خود منتهی می شود. بنای قلعه بر روی این تپه به گونه است که نشان می دهد این مکان در ادوار گذشته جایگاهی استراتژیک برای ساکنان آن بوده است. می‌توان گفت پشت قلعه از جمله قلاع مهم تدافعی است که در موقعیتی مناسب بر سر راه گنجوان و حاشیه غربی استان ایلام واقع شده است. موقعیت جغرافیایی این قلعه با دیگر قلاع مهم منطقه به گونه ای است که با هم در ارتباط بوده اند. ارتباط جاده ای، ارتباط با امکانات اولیه و قلعه سرنی در ناحیه مرزی ایران و عراق و در غرب تپه قلاع واقع شده است و برخی قلاع در نواحی کوهستانی شرقی آن نیز وجود داشته که زنجیره ارتباطی آنها قابل تصور است.
[ویرایش] مشخصات اثر
[ویرایش] الف: ویژگی توپوگرافی و شکل ظاهری
به گفته محمودیان (1383)، چون ساختمان قلعه بر فراز یک تپه طبیعی مرتفع قرار دارد، دارای ظاهر طبیعی کوهستانی است و در قسمت‌های مختلف سطح و دامنه تپه، پوشش گیاهی جنگل و مرتع ملاحظه می‌شود. در ساخت بنای این قلعه عظیم الگو ونظم هندسی معینی وجود ندارد بلکه شرایط پستی و بلندی تپه بر سبک معماری اثر گذاشته و این ویژگی موجب شکل گیری بافت معماری قلعه بوده است. به طوریکه دیوار عرضی کمربند بیرونی حصار و دژ قلعه به جز در دامنه جنوبی و جنوب شرقی که با شیبی تقریباً ملایم به پایین تپه و کنار رودخانه منتهی می شود، در سایر قسمت ها به محدوده های پرتگاههای طبیعی اطراف تپه محدود می‌شود. همچنین بین دیوارهای دفاعی که از راس تپه و به سمت زمین های پیرامونی کشیده شده در برخی جاها که شیب دامنه تند می باشد بقایای معماری دیده نمی شود ولی در جاهایی که مسطح است آثار معماری ملاحظه می شود.
[ویرایش] ب: شناسه‌های فرهنگی اثر
بر اساس اثر محمودیان (1383)، مواد اصلی بکار رفته در برپایی آثار بنای قلعه، قلوه سنگ ها و لاشه سنگ های محلی و ملاط گچ می باشد. نمای دیوارها که با این مصالح ساخته شده، ساده است و دارای اندود نیست اما دیوار اتاق ها که فقط قسمتی از آنها باقی مانده دارای اندود گچ می باشد. بررسی گزارش های باستان شناسی نشان می دهد که تکه های شیشه به رنگ سبز روشن و از سطح تپه به دست آمده است که از نظر نوع و قدمت قابل مطالعه است. در تمام سطح و دامنه‌های تپه و نیز زمین‌های پست پیرامونی تکه‌های سفال دیده می‌شود که عمدتاً چرخ‌ساز و معدودی از آنها دست ساز می‌باشند. سفال‌های پشت قلعه در اندازه‌های ظریف، متوسط و خشن طبقه‌بندی می‌شوند. اکثر سفال‌ها بدون لعاب بوده و دارای پوشش گلی است. رنگ سفا نخودی و آجری و پخت بعضی از سفال‌ها ناقص بوده است. از نظر تزیین دو نوع سفال بر روی تپه‌ها دیده می‌شود؛ یکی ساده و دیگری منقوش. نقوش تزیینی عبارت‌اند از: نقوش کنده‌کاری شده ترکیبی، نقوش کنده‌کاری شده نواری در دور ظروف و نیز نوعی نقوش تزیینی فشاری بر روی سفال دیده می‌شود. شاموت سفال‌ها شن و ماسه و نرم ومواد گیاهی بوده است.
[ویرایش] توصیف بقایای معماری
به گفته محمودیان (1383)، مواد اصلی بکار رفته برای برپایی آثار معماری گسترده این قلعه، قلوه سنگ‌ها، لاشه سنگ‌های محلی و ملات گچ است و نمای دیوارها ساده بوده از هیچ نوع اندود گچی استفاده نشده است. ظاهر نامنظم و برهنه قلوه سنگ‌ها چهره‌ای خشن به دیوارهای مختلف این بنا داده است. این بنای عظیم دارای قسمت‌های مختلفی است که عبارت‌اند از:
1- دیوارهای دفاعی که از راس تپه به سمت پایین کشیده شده‌اند. 2- دیوارهای عرضی کمربندی در پیرامون تپه 3- آثار معماری که بر فراز تپه در شمال قسمت اصلی تپه وجود دارد 4- مناطق مسکونی دامنه تپه 5- اتاقهای نگهبانی 6- راهرو زیرزمینی
ساختمان اصلی تپه بر فراز تپه طبیعی با دیوارهای بلندی ساخته شده است و در وسط این بنا حفره بزرگی وجود دارد که به عنوان نوعی بنای زیرزمینی از آن استفاده می‌شده است. در دامنه شمالی بنای اصلی و بر فراز سطح تپه، در پی چندین ساختمان آثار و بقایایی دیده می‌شود. همچنین در این قسمت قلعه، در ضلع غربی دیوار کمربند بیرونی حصار،آثار دو برج در کنار دیوار دیده می‌شود که ارتفاع دیوار یکی از برجها به سه متر می‌رسد. در مجموع 5 دیوار دفاعی از راس تپه به سمت پایین ایجاد شده که سه تا از آنها در سمت جنوب قلعه و یکی در سمت شرق تپه و دیگری در سمت شمال تپه دیوارهای عرضی پیرامونی تپه را به هم وصل می کنند. از سه دیوار جنوبی دیوار وسطی کاربرد راهروی زیرزمینی و پنهانی داشته که برای آوردن آب از دامنه تپه به بالای قلعه از آن استفاده می‌شده است. بر روی برخی از این دیوارها اتاقهای نگهبانی نیز ایجاد شده است. طول برخی از این دیوارها 300 متر است.همچنین سه دیوار عرضی در پیرامون تپه ایجاد شده است که طول حصار کمربند بیرونی به حدود 500 متر می‌رسد. در قسمت‌هایی از این دیوارها، اتاق و جایگاه‌هایی برای دیده‌بانی و حفاظت از قلعه تعبیه شده است. همچنین در جهات شمال شرق،شرق و جنوب محوطه در حد واصل دیوارهای عرضی پیرامون تپه آثار معماری دیده می‌شود که احتمالاً محل سکونت و استقرار نیروها و دیگر ساکنان این دژ بوده است. قطر برخی از دیوارهای این قلعه به 2 متر می‌رسد.
[ویرایش] توصیف شرایط استقرار اولیه
به گفته محمودیان (1383)، به احتمال زیاد سه عامل اصلی موجب شده تا قلعه عظیم چوار در این مکان برپا شود: 1- ارتفاع نسبتاً بلند تپه طبیعی که قلعه چوار بر آن قرار دارد و شرایط خاص آن که تقریباً از جهات سه گانه غربی، شمال و شرقی به پرتگاه منتهی می‌شود و تقریباً از این سه جبهه قلعه دارای موانع طبیعی است که قلعه را غیر قابل نفوذ کرده است.حصار عرضی کمربند بیرونی پیرامون تپه نیز به این مهم کمک می‌کند. 2- شرایط خاص قرارگیری این تپه در یک موقعیت استراتژیک بر سر راه چوار، چم ژیه و نواحی مرزی عراق 3- وجود رودخانه جاری در جبهه جنوبی این مکان که مشکل نیاز به آب را حل کرده است، بخصوص با ایجاد راهروی زیر زمینی در این جبهه از بنا، ساکنین می‌توانستند به راحتی از راس تا دامنه تپه آب مورد نیاز خود را تامین کنند.
[ویرایش] عوامل تخریب اثر
بر اساس اثر محمودیان (1383)، یکی از عوامل تخریب این بنای تاریخی-فرهنگی مهم، فرسایش‌های طبیعی مانند رشد گیاهان و درختان، نفوذ رطوبت، تغییر دما و بارش‌های سالیانه است. عامل مهم دیگر تخریب و فرسایش این محل حفاریهای غیر مجاز می‌باشد که بخصوص بر فراز تپه و در محدوده تپه اصلی مشاهده می‌شود. این بنا جزء قلاع مسکونی-نظامی می‌باشد و این امر را می‌توان از روی خرابه‌های باقی مانده از دیوارهای اتاق‌ها و همچنین از روی باروها و برجهای نگهبانی آن به خوبی مشاهده کرد. آثار فرهنگی سطح تپه، وسعت و گستردگی بقایای معماری و نوع صالح بکار رفته نشان می‌دهد که احتمالاً این بنا متعلق به اواخر دوره تاریخی و اوایل دوره اسلامی است. البته در مورد قلعه چوار به جز چند منبع محلی، اطلاعات دقیقی در دسترس نیست و در منابع تاریخی به آن اشاره نشده است.
[ویرایش] منبع
قلعه‌های باستانی استان ایلام، بخش دوم، حبیب‌الله محمودیان، 1383، انتشارات گویش
