Κλίμακα (μουσική)
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Λέγοντας Κλίμακα [<αρχ. κλίμαξ < κλίνω] ή Σκάλα, εννοούμε μία σειρά από μουσικούς ήχους/νότες που ο αριθμός τους ποικίλει από κλίμακα σε κλίμακα, και την οποία χρησιμοποιούν οι μουσικοί κάθε λαού ως βάση για την δημιουργία της μουσικής και των τραγουδιών τους. Οι νότες κάθε μουσικής κλίμακας, έχουν ένα συγκεκριμένο τρόπο διάταξης μέσα σ' αυτήν και όταν λέμε διάταξη αναφερόμαστε κυρίως στις ηχητικές αποστάσεις που απέχουν οι νότες αυτές μεταξύ τους.
- Σε αυτές τις αποστάσεις οφείλεται το μοναδικό άκουσμα κάθε κλίμακας, που η ανθρώπινη αντίληψη το μεταφράζει σε ένα αισθητικό χαρακτήριστικό και συναίσθημα. Υπάρχουν κλίμακες που στην παράδοση των λαών εκφράζουν χαρά, λύπη, περηφάνεια, αυστηρότητα, μεγαλοπρέπεια, σεμνότητα κ.λπ.
Υπήρξαν και υπάρχουν πολυάριθμες και διαφορετικές μεταξύ τους ως προς την διάταξη κλίμακες, που κάθε δημιουργός-λαός τις ονομάζει με έναν δικό του τρόπο:
- Οι αρχαίοι Έλληνες για παράδειγμα, ονόμαζαν γενικά τις κλίμακες ως τρόπους και σε κάθε τρόπο έδιναν ανάλογα με την διάταξή του και ένα διαφορετικό όνομα, παρμένο από τόπους και λαούς που τους πρωτοχρησιμοποίησαν. Υπήρξε έτσι, ο "Δώριος ή Δωρικός" τρόπος, ο "Λύδιος", ο "Φρύγιος" κ.ά.
- Οι Άραβες ονομάζουν τις κλίμακες τους ως μακάμ και έτσι ακριβώς τις έλεγαν οι παλιοί Έλληνες μουσικοί, μέχρι τα πρώτα χρόνια που διαμορφώθηκε η έννοια του ρεμπέτικου τραγουδιού οπότε και οι κλίμακες άρχισαν να ονομάζονται με το ελληνικό, δρόμοι.
- Οι Βυζαντινοί ονόμαζαν τις δικές τους μουσικές κλίμακες ως ήχους και τις χώριζαν σε "κύριους ήχους" και "πλάγιους ήχους".
- Οι Πέρσες ονομάζουν τις κλίμακες περντέ, ενώ οι κινέζοι τις λένε τιάο και οι Ινδοί ράγκα.
Πίνακας περιεχομένων |
[Επεξεργασία] Οι σημαντικότερες "ευρωπαϊκές" κλίμακες
Αν και η μουσική δεν γνωρίζει σύνορα και θα ήταν δυνατόν ένας δημιουργός να χρησιμοποιήσει στη μουσική του κλίμακες από κάθε μέρος του κόσμου, εντούτοις, η μεγάλη επιρροή της μουσικής που προέρχεται από τη δυτική Ευρώπη σε όλο τον κόσμο, έχει υποχρεώσει την αυθεντική μουσική των λαών να ονομάζεται στη διεθνή μουσική γλώσσα είτε παραδοσιακή και λαϊκή, είτε έθνικ (ethnic) αν έχει σαφώς επηρεαστεί από αυτές, ώστε να διακρίνεται από την "δυτική" ευρωπαϊκή μουσική δημιουργία, είτε αυτή είναι η Ευρωπαϊκή κλασική μουσική, είτε η ροκ, η ποπ και τα παρακλάδια τους.
- Στις παραδοσιακές/λαϊκές μουσικές των χωρών ιδιαίτερα της "ανατολής" θα συναντήσουμε πολύ συχνά κλίμακες με ποικίλες κατασκευές (για παράδειγμα, κλίμακες "χτισμένες" σύμφωνα με τον πεντατονικό τρόπο), που περιέχουν σειρές από 4 μέχρι και 32 νότες. Αντίθετα, στο μεγαλύτερο μέρος της μή έθνικ, ευρωπαϊκής μουσικής, χρησιμοποιούνται κατά κύριο λόγο, δύο μόνο "τρόποι" (πρότυπα) κατασκευής κλιμάκων, ο Μείζων και ο Ελάσσων ή αλλιώς θα λέγαμε, δύο μόνο ομάδες κλιμάκων: οι λεγόμενες Μείζονες (ιταλ. Ματζόρε) και οι Ελάσσονες (ιταλ. Μινόρε). Και οι δύο αυτές είναι οκτάφθογγες που σημαίνει ότι περιέχουν ένα σύνολο από 8 νότες: 7 συν 1 ακόμη, που είναι πάλι η αρχική, που όμως επαναλαμβάνεται μετά το πέρας των 7: π.χ. Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι, Ντο.
[Επεξεργασία] Οκτάβα και Ημιτόνιο
Η ηχητική απόσταση ανάμεσα στον πρώτο και τον τελευταίο ήχο/νότα μιας οκτάφθογγης κλίμακας, ονομάζεται οκτάβα. Στην ευρωπαϊκή μουσική, το μικρότερο δομικό υλικό χτισίματος της μουσικής, η μικρότερη ηχητική απόσταση που μπορεί να έχουν δύο νότες μεταξύ τους, είναι το Ημιτόνιο. Για να γίνει αντιληπτή και οπτικά η απόσταση αυτή, αρκεί να κοιτάξουμε το πιάνο της εικόνας:
- Κάθε απόσταση ανάμεσα σε ένα λευκό και ένα μαύρο πλήκτρο, και
- Κάθε απόσταση ανάμεσα σε δύο λευκά πλήκτρα που δεν τα χωρίζει μαύρο πλήκτρο, είναι ένα ημιτόνιο.
π.χ. ημιτόνιο είναι η απόσταση ανάμεσα στο Φα# και το Σολ, αλλά και η απόσταση ανάμεσα στα Μι και Φα. Είναι φανερό ότι μία οκτάβα (η απόστασή της επισημαίνεται και στην εικόνα) περιέχει 12 ημιτόνια, χρειάζονται δηλ. 12 ηχητικά βήματα για να καλύψουμε την απόσταση αυτή.
[Επεξεργασία] Κλίμακα & Βαθμίδες
Στις οκτάφθογγες κλίμακες, που δομούνται σύμφωνα με τον Μείζονα ή Ελάσσονα τρόπο (και θα αναλυθεί παρακάτω η κατασκευή τους), έχει επικρατήσει ώστε η θέση που κατέχει κάθε φθόγγος στις κλίμακες αυτές να χαρακτηρίζεται ως "Βαθμίδα", με κάθε βαθμίδα να έχει τη δική της ονομασία. Υπάρχουν επτά βαθμίδες, καθώς η όγδοη νότα στην κορυφή της κλίμακας αποτελεί επανάληψη της πρώτης και θεωρητικά αντιπροσωπεύει την αρχή της επόμενης κλίμακας. Οι βαθμίδες, προσδιορίζονται συνήθως με ρωμαϊκούς αριθμούς ως εξής:
| Βαθμίδα | Ονομασία |
|---|---|
| I | Τονική |
| II | Επιτονική |
| III | Τρίτη ή Μέση |
| IV | Υποδεσπόζουσα |
| V | Δεσπόζουσα |
| VI | Επιδεσπόζουσα |
| VII | Προσαγωγέας |
[Επεξεργασία] Τόνοι και Ημιτόνια
Όπως και κάθε άλλη κλίμακα, έτσι και οι δύο βασικές για την ευρωπαϊκή μουσική, Μείζων και Ελάσσων, μπορούν να αναλυθούν ως προς τη διάταξή τους, ώστε να βρούμε τι είναι αυτό που τις κάνει να διαφέρουν.
- Στο μικρό πιάνο που βλέπουμε στην εικόνα, μπορούμε να δούμε την πιο συνηθισμένη απ' όλες τις κλίμακες, που είναι γνωστή ως Μείζων κλίμακα του Ντο ή "Φυσική" κλίμακα του Ντο και παίζεται μόνο στα λευκά πλήκτρα, από το ένα Ντο μέχρι το επόμενο Ντο.
Αν φανταστούμε ότι η κλίμακα αυτή δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια "σκάλα" από ήχους, τότε, καθώς προχωράμε περνώντας από όλα τα άσπρα πλήκτρα που την αποτελούν, μπορούμε να διακρίνουμε δύο ειδών αποστάσεις/σκαλοπάτια: το ημιτόνιο που περιγράψαμε λίγο πριν και μία άλλη απόσταση που περιέχει 2 ημιτόνια και ονομάζεται στη μουσική, Τόνος.
- Το Ημιτόνιο ή αλλιώς, διάστημα δεύτερης μικρής, είναι το "κοντό" σκαλοπάτι στη δομή της κλίμακας, ενώ
- Ο Τόνος ή αλλιώς διάστημα δεύτερης μεγάλης είναι το "ψηλότερο" σκαλοπάτι στη δομή της κλίμακας.
Το να εντοπίσουμε τις μεγάλες και μικρές δευτέρες της κλίμακας Ντο μείζων στα πλήκτρα του πιάνου είναι πολύ εύκολο. Οποιαδήποτε δύο γειτονικά λευκά πλήκτρα μ' ένα μαύρο ανάμεσα τους, έχουν απόσταση έναν Τόνο, όπως για παράδειγμα τα Ντο (Ντο#) Ρε, ενώ, αν δεν τα χωρίζει μαύρο πλήκτρο, τα λευκά γειτονικά πλήκτρα έχουν απόσταση μόνο ένα ημιτόνιο όπως π.χ. τα Σι-Ντο.
[Επεξεργασία] Η δομή μιας Μείζονος ή Ματζόρε κλίμακας
Αν παίξουμε τη μείζονα κλίμακα του Ντο που περιγράψαμε λίγο πριν, αυτό που κάνουμε στην πραγματικότητα είναι να παίζουμε μια σειρά από τόνους και ημιτόνια με μια συγκεκριμένη σειρά. Και η σειρά αυτή είναι η εξής:
- τόνος (Ντο-Ρε)
- τόνος (Ρε-Μι)
- ημιτόνιο (Μι-Φα)
- τόνος (Φα-Σολ)
- τόνος (Σολ-Λα)
- τόνος (Λα-Σι)
- ημιτόνιο (Σι-Ντο)
Συνολικά, για να κατασκευαστεί μία Μείζων κλίμακα ή αλλιώς, για να είναι μία κλίμακα Μείζων, θα πρέπει οι αποστάσεις μεταξύ των 8 ήχων της, να προχωρούν κατά:
- 2 Τόνους, 1 Ημιτόνιο, 3 Τόνους, 1 Ημιτόνιο.
[Επεξεργασία] Αλλοιώσεις
Στη μουσική είναι καθιερωμένο να χρησιμοποιούμε τον προσδιορισμό "φυσικός-ή" για έναν ήχο ή μία κλίμακα παρόλο που στην πραγματικότητα κανένας ήχος δεν είναι λιγότερο "φυσικός" από έναν άλλο. Στην πραγματικότητα, ο προσδιορισμός αυτός χρησιμεύει ώστε να διαχωρίσουμε τον ήχο που έχει επηρεαστεί από ένα σημείο αλλοίωσης από έναν άλλο ήχο που δεν έχει υποστεί την επιρροή αυτή.
Τα Σημεία αλλοιώσεων είναι τρία:
- η Δίεση (#): συμβολίζει τον ήχο που είναι κατά ένα ημιτόνιο οξύτερος (πιο ψηλός) από τον "φυσικό" ήχο αριστερά από τον οποίο είναι τοποθετημένη. π.χ. το ΝΤΟ παίζεται στο αντίστοιχο λευκό πλήκτρο, ενώ το (αλλοιωμένο) ΝΤΟ# παίζεται 1 ημιτόνιο οξύτερα από το ΝΤΟ, δηλ. στο μαύρο πλήκτρο που βρίσκεται δεξιά από το "φυσικό" ΝΤΟ. Γενικά, η τοποθέτηση μίας δίεσης σε μία νότα, αυξάνει την μελωδική απόσταση ανάμεσα σε δύο νότες κατά ένα ημιτόνιο.
- η Ύφεση (b): συμβολίζει τον ήχο που είναι κατά ένα ημιτόνιο βαθύτερος (πιο χαμηλός) από τον "φυσικό" ήχο αριστερά από τον οποίο είναι τοποθετημένη. π.χ. το ΜΙ παίζεται στο αντίστοιχο λευκό πλήκτρο, ενώ το (αλλοιωμένο) ΜΙb παίζεται 1 ημιτόνιο βαθύτερα από το ΜΙ, δηλ. στο μαύρο πλήκτρο που βρίσκεται αριστερά από το "φυσικό" ΜΙ. Γενικά, η τοποθέτηση μίας ύφεσης σε μία νότα, μειώνει την μελωδική απόσταση ανάμεσα σε δύο νότες κατά ένα ημιτόνιο.
- η Αναίρεση: τοποθετείται στα αριστερά ενός φθόγγου (νότας) και επαναφέρει έναν ήχο στο αρχικό του ύψος, στην αρχική "φυσική" του θέση, καταργώντας όποια αλλοίωση είχε υποστεί από την τοποθέτηση δίεσης ή ύφεσης.
[Επεξεργασία] Η δομή μιας Ελάσσονος ή Μινόρε κλίμακας
Για να βρούμε στο πιάνο την αρχή, δηλ. την πρώτη νότα της "Φυσικής" ελάσσονος κλίμακας, θα πρέπει από την νότα ΝΤΟ, που είναι η πρώτη νότα της "Φυσικής μείζονος κλίμακας", να κινηθούμε προς τα αριστερά κατά 1 τόνο + 1 Ημιτόνιο. Έτσι βρίσκουμε ότι η πρώτη νότα της ελάσσονος κλίμακας είναι η νότα Λα.
Στην ελάσσονα κλίμακα Λα και σε όλες τις ελάσσονες κλίμακες που υπάρχουν, υπάρχει μία συγκεκριμενη δομή που ρυθμίζει τη σειρά με την οποία διαδέχονται οι Τόνοι τα Ημιτόνια και το αντίστροφο:
- τόνος
- ημιτόνιο
- τόνος
- τόνος
- ημιτόνιο
- τριημιτόνιο
- ημιτόνιο
Έτσι, για να κατασκευαστεί μία Ελάσσων κλίμακα ή αντίστροφα, για να είναι μία κλίμακα Ελάσσων, θα πρέπει οι αποστάσεις μεταξύ των 8 ήχων της, να προχωρούν κατά:
- 1 Τόνο, 1 Ημιτόνιο, 2 Τόνους, 1 Ημιτόνιο, 1 τριημιτόνιο, 1 ημιτόνιο.
Όπως γίνεται φανερό από το όνομά του, το Τριημιτόνιο αποτελεί μία μουσική απόσταση, ένα μελωδικό διάστημα που ισοδυναμεί με 3 ημιτόνια.
Ξεκινώντας από την νότα ΛΑ, που βρήκαμε ότι είναι η πρώτη νότα της ελάσσονος κλίμακας ΛΑ προσπαθούμε να βρούμε ποιες νότες θα περιέχει η κλίμακα αυτή.
- Για να είναι το πρώτο μελωδικό διάστημα τόνος, θα πρέπει οι δύο πρώτες νότες της κλίμακας να είναι οι ΛΑ και ΣΙ.
- Για να είναι το δεύτερο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΣΙ και ΝΤΟ.
- Για να είναι το τρίτο μελωδικό διάστημα τόνος, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΝΤΟ και ΡΕ.
- Για να είναι το τέταρτο μελωδικό διάστημα πάλι τόνος, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΡΕ και ΜΙ.
- Για να είναι το πέμπτο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΜΙ και ΦΑ.
- Για να είναι το έκτο μελωδικό διάστημα τριημιτόνιο, θα πρέπει προσέξουμε μήπως χρειαστεί να επέμβουμε στην πορεία που δημιουργούν τα άσπρα πλήκτρα του πιάνου. Η αμέσως επόμενη διαδοχή από νότες στα άσπρα πλήκτρα είναι η ΦΑ - ΣΟΛ, και η μελωδική αυτή απόσταση δεν περιέχει τριημιτόνιο (3 ημιτόνια) όπως είναι το ζητούμενο, αλλά περιέχει μόνο 2 ημιτόνια (ή αλλιώς, 1 τόνο). Αυτό σημαίνει ότι, για να κατασκευαστεί σωστά η ελάσσων κλίμακα, θα πρέπει να επέμβουμε ώστε να αυξηθεί το μελωδικό διάστημα των 2 ημιτονίων κατά ένα ημιτόνιο ακόμα. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να τοποθετήσουμε μία δίεση (#) αριστερά από την δεύτερη νότα του διαστήματος ώστε να αυξήσουμε κατά 1 ημιτόνιο ακόμα την απόσταση και να δημιουργηθεί το τριημιτόνιο. Αυτό σημαίνει ότι η αμέσως επόμενη διαδοχή από νότες θα είναι ΟΧΙ η ΦΑ - ΣΟΛ, αλλά η ΦΑ - ΣΟΛ δίεση.
- Τέλος, για να είναι το έκτο μελωδικό διάστημα ημιτόνιο, θα πρέπει οι αντίστοιχες νότες να είναι οι ΣΟλ δίεση και ΛΑ, υπακούοντας έτσι στις αλλαγές που έφερε στην πορεία των φθόγγων η δίεση που τοποθετήσαμε.
Τελικά η ελάσσονα κλίμακα του ΛΑ αποτελείται από τις νότες:
- Λα, Σι, Ντο, Ρε, Μι, Φα, ΣΟΛ #, Λα.
