Люксембург (патшалăх)

Википедири материал

Аслă Герцогство Люксембург — Анăç Европăри пĕчĕк (карлик) патшалăхĕ. Герцогство Бельгипе, Германипе тата Франципе чикĕленет.

[тӳрлет] Истори

VII ĕмĕр вĕçĕнче Виллиброрд (бенектианецсен орденĕн ертӳçĕ) хистенипе Люксембург халăхне Христос тĕнне кĕртнĕ. Люксембург вăтам ĕмĕрсенче франксен Австрази патшалăхне, кайран Рим империне, тепĕртакран — Лотарингине кĕрет. 963 çулта Люксембург ирĕклĕх çĕнсе илнĕ. Çак çĕрсенче хӳтлĕх карманĕ — Лисилинбург (Пĕчĕк карман) никĕсленĕ пулнă, çавăнтанах патшалăх аталанса пынă. Çак чылаях мар çĕрсене пуçараканĕ Зигфрид пулнă. Унăн аслашшĕсем çĕрĕсене вăрçăсемпе, политика енĕпе авланнипе, (наследство) хăварнă çĕр пурлăхĕсене пухнипе тата килĕшӳ хучĕсене çырнине пула пуçтарнă. 1060 çулта Люксембургăн пĕрремĕш граф тесе Конрада палăртнă. Унăн мăнукĕн мăнукĕ Эрмезиндăн паллă ертӳçĕ тата унăн мăнукĕн ывăлĕ Генрих VII, хăй енчен, 1308 çултанпа Рим Императорĕ пулнă. 1354 çулта Люксембург графство шутĕнчен герцогствăна куçнă. Анчах та 1443 çулта Елизавета Герлитц, Рим императорăн Сигизмундăн племянници, çĕрне Филипп III Бургундскине пама тивнĕ.

1477 çулта Люксембург Габсбург династи аллине лекнĕ, Карл V империне пайланă чух Испани айне пулнă. Нидерланды Испани патши Филипп II хирĕç пăлхав çĕклесен, Люксембург никам майлă та пулман, аякка тăнă. Пăлхав вĕçленсен герцогствăна пăлханакансем хăйсем çумне хушăнтарнă. Вăтăрçуллă вăрçă (1618—1648) пуçламăшĕн тапхăрĕ Люксембургшăн лăпкă иртнĕ, анчах 1635 çулта вăрçăна Франци хутшăнсан, герцогствăра ахăрсамана пуçланнă. Кунсăр пуçне, Вестфаль мирĕ (1648) Люксембурга танăç пурнăç кӳрмен — 1659 çулта Пиреней килĕшӳ хутне çирĕплетнĕ хыççăн çеç вăл тăкăр çул çине тухнă. 1679—1684 çулсенче Людовик XIV, Хĕвел-патша, Люксембург ярса илме пуçланă; кайран вăл 1697 çулта Франци ăна Испанине парнеленĕ. Испани пурлăхĕшĕн пынă вăрçă хыççăн Люксембургпа Бельги Габсбургсем патне таврăннă. Ссылкăн ячĕФранци Революци пуçлансан ултă çултан Люксембурга каллех Франци çумне хушнă. Герцогствăн çĕрĕсене виçĕ департамента (departements) пайланă. Люксембург 1798 çулта пăлханма тăнă, анчах та вĕсене çапса пусарнă.

Наполеона тронран кăларса ярсанах Люксембург французсене пăхăнма пăрахнă, 1815 çулхи Вена Конгресĕнче ăна Аслă герцогство ят панă, çĕрĕсем Нидерланды патшине Орански-Нассау династинчи I-мĕш Вильяма куçнă. Люксембургшăн автономи хăварнă, Нидерландăпа кăтартуллă çыхăну çеç пулнă — мĕншĕн тесен герцогство Вильямăн хăйĕн çĕрĕ шутланнă. Çĕрсем тата Германи Конфедерацире шутланнă май пруссем кунта гарнизон вырнаçтарнă. Вильям тытса тăнă тапхăрĕ хаяр , мĕншĕн тесен вăл халăха хăйĕн пурлăхĕ вырăнне хурса йывăр ясаксемпе асаплантарнă. Паллах, Люксембург 1830 çулта вĕсем Вильяма хирĕçле Бельги пăлхавне тухнă, чӳк уйăхĕнче — Вильям килĕшмен пулсан та — Люксембург Бельги шутне кĕрет. 1831 çулта Франци, Англи, Раççей, Прусси тата Австри пĕрле пухăнса çапла килĕшӳленĕ — Люксембурга Вильям I памалла тата Германи конфедерацине кĕртмелле. Çак чух франци чĕлхипе калаçаканнисене Бельгине пурăнма куçарнă. 1867 çулчен Люксембург автономи йĕркисемпе Нидерланды шутĕнче пулнă.

1842 çулта Вильям II Пруссипе килĕшӳ хучĕ çырнă, Люксембург Таможня Ушкăнне хутшăннă. Çапла вара герцогство хуçалăхĕ аталана пуçланать, кунта чукун çулсем хураççĕ. 1841 çулта халăхран ыйтмасăрах Люксембурга конституци йышăнтарнă. 1848 çулхи Франци революци сĕмĕпе Вильям автономине либераллă конституци парнеленĕ. 1866 çулта конфедераци салансан Люксембург суверенлă патшалăх ретне тухать. Официаллă ку 1867 çулхи авăнăн 9-мĕшĕнче пулса иртет. Кăшт маларах, 1867 çулхи акан 29-мĕшĕнче, Лондонри тĕнчери конференцире Раççей, Аслăбритани,Франци, Прусси тата ретри ытти патшалăхсем Люксембург шайĕ пирки килĕшӳ хучĕ çырнă. Çапла Аслă герцогство Люксембург Нассау династин кил-çурчĕн пурлăхĕ шутне ĕмĕрлĕхех йышăннă, герцогствăна "ĕмĕрлĕхех никам майлăмар" патшалăх тесе çирĕплетнĕ.

Вильям III вилсен 1890 çулта Нидерланды без наследника арçынсăр тăрса юлать, çапла вара Аслă герцогство Нассау герцогне - Адольфа куçнă, ун хыççăн унăн ывăлне Вильяма. Пĕрремĕш Тĕнче вăрçи вăхăтĕнче Люксембург никам майлă та пулман пулсан та, ăна 1914 çулта Германи хупăрланă, Мария Аделаида (Вильям хĕрĕ) та ытлах хирĕçлемен. Версаль мирĕ йышăннă йĕркесем тăрăх Мария Аделаида престолне Шарлотта йăмăкне куçарнă. 1940 çулта Германи иккĕмĕш хут Люксембурга хупăрлать. Халь чухне правительство (Патшалăх Ертĕвĕ) фашистсемпе пĕр канаш тума килĕшмен пирки Герцогăн пĕтĕм Кил-çурчĕ эмигрирацине тухса кайнă, вĕсен вара ют çĕрте пурăнма шăпа тивнĕ. Герцогствăра нацистсем хăйсен «йăлисене» йĕркеленĕ, франци чĕлхипе калаçма чартарнă. Герцогствăна Виççĕмĕш Рейха кĕртнĕ; 12 пинĕ çынна нимĕç Вермахтне чĕннĕ, вĕсенчен 3 пинĕ хĕсметрен тарса юлнă, çавăн чухлех Кăнтăр фронтĕнче пуçне хунă. 1944 çулхи авăн уйăхĕнче Люксембурга ирĕклĕхе кăларнă. Çак çултах вăл Бельгипе Нидерландăпа Экономика Пĕрлĕхне (Бенилюкс) тытăçать. ÇАПУ 1949 çулта кĕнĕ май Аслă герцогство Люксембург чылай ĕмĕрлĕ вăрçăсăр шайне пăсать (Лондонри Килĕшӳ Хучĕ - 29/04/1867). 1964 çулта Люксембург престолне принц Жан йышăннă.

Европа патшалăхĕсем
Австри | Албани | Андорра | Аслă Британи | Белоруси | Бельги | Болгари | Босни тата Герцеговина | Ватикан | Венгри | Германи | Греци | Дани | Ирланди | Исланди | Испани | Итали | Казахстан¹ | Латви | Литва | Лихтенштейн | Люксембург | Македони Республики | Мальта | Молдави | Монако | Нидерланды | Норвеги | Польша | Португали | Раççей¹ | Румыни | Сан-Марино | Серби | Словаки | Словени | Турци¹ | Украина | Финлянди | Франци | Хорвати | Черногори | Чех Республики | Швейцари | Швеци | Эстони
¹ çавăн пекех Азине кĕрет