Faeroyès
Èn årtike di Wikipedia.
lingaedjes > indo-uropeyin > tîxhon bijhrece > dizo-groupe coûtchantrece > faeroyès
Li faeroyès (Føroyskt e faeroyès) est on lingaedje escandinåve coûtchantrece cåzé ezès iyes Faeroyé. Si pus près parint c' est l' izlandès. El est cåzé pa moens d' 80.000 djins.
Code ISO: fo
Ådvins |
[candjî] Rishonnance et adire avou l' izlandès
Li tcherpinte do faeroyès rishonne bråmint l' cene di l' izlandès, ki sont ambedeus foirt wårdiveus et rshonnèt co assez bén å vî nôrrwès, li lingaedje des Vikignes. Les faeroyès-cåzants polént åjheymint lére les tecses en izlandès et årvierdimint, minme si pol cåzé lingaedje c' est ene miete pus diferin.
L' adire inte les deus c' est:
- wårdiveuzté etimolodjike: li scrijhaedje do faeroyès shût d' pus près l' cåzaedje, dismetant ki l' sicrijhaedje di l' izlandès est pus etimolodjike et puriveus.
- pårlers: l' izlandès n' a pont d' diferins pårlers, dismetant ki l' faeroyès end a, et bén mårkés.
- fonolodjeye: li faeroyès n' a nén l' son dintå fricatif (sicrît avou l' lete ETH (Ð/ð) en izlandès; li lete egzistêye e faeroyès mins c' est ene halcrosse cossoune)
- puriveuzté: mågré k' i soeye mo wårdiveus, li faeroyès (copurade dins l' cåzé lingaedje) eployé pus d' epronts a d' ôtes lingaedjes, copurade do daenwès.
[candjî] Istwere
Etur les 9inme et 10inme siekes, les iyes Faeroyé sont evayeyes pås Vikignes ki vnént del Norvedje et cåzént l' vî nôrrwès. C' est a pårti d' ci vî lingaedje la ki va-st askepyî l' faeroyès, mins al diferince do norvedjin i n' va nén diswalper ene culture di scrijhaedje, on n' a trové ki waire di scrijhaedjes, copurade en alfabet runike, inte les 10inme et 15inme siekes.
A pårti do 14inme sieke, mins copurade do 15inme, on atake a scrire li lingaedje avou l' alfabet latén, shûvant ene minme ortografeye ki l' izlandès ou l' norvedjin. C' est dins l' plupårt des cas di scrijhaedjes di notåre ou diplomatikes. Après l' Rifôme, li Daenmåtche (ki les iyes endè dipindèt) va taper a l' abat l' faeroyès et eployi fok li daenwès come sicrît lingaedje oficir; ça fwait ki so ene termene di 300 ans li faeroyès n' serè pus k' on cåzé lingaedje. Ci n' est k' après 1937 ki l' faeroyès divént lingaedje oficir des iyes, el plaece do daenwès.
Li prumî live a-z esse imprimé e faeroyès c' est “Faeroiske Qvaeder om Sigurd Fofnersvane og hans Aet” (Balades Faeroyesses åd fwait di Sigurd Touweu-d'-dragons eyet si parintêye), imprimé e 1822. Po vs fé ene idêye do livea di spotchaedje do lingaedje påzès daenwès, dedja å 18inme sieke (e 1770) Jens Christian Sbavo, preyocupé ki l' lingaedje poye disparexhe, va scrire on motî daenwès-latén-faeroyès, on live d' ortografeye, onk d' ortofoneye (di bon prononçaedje) eyet ene ramexhnêye di balades faeroyesses; mins i n' pola eplaidî nouk di s' vicant. Les balades el seront e 1930 et les ovraedjes linwistikes inte 1966 et 1970.
Li prumire gazete e faeroyès va aparexhe e 1890.
L' ortografeye eployeye asteure a stî atåvlêye e 1854 pa Venceslaus Ulricus Hammershaimb ey eploye èn alfabet di 29 letes:
- A, Á, B, D, Ð, E, F, G, H, I, Í, J, K, L, M, N, O, Ó, P, R, S, T, U, Ú, V, Y, Ý, Æ, Ø
[candjî] Egzimpe di tecse
- faeroyès: Øll menniskju eru fødd fræls og jøvn til virðingar og mannarættindi. Tey hava skil og samvitsku og eiga at fara hvørt um annað í bróðuranda.
- ratournaedje walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.
(prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin)
