Đế quốc Ba Tư

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia

Đế quốc Ba Tư là một đế quốc tại Cao nguyên Iran và các khu vực xung quanh. Đế quốc Ba Tư là một loạt các đế quốc trong lịch sử cai trị vùng Cao nguyên Iran (Irān - "Đất của các chủng tộc Aryan"). Đế quốc này bắt nguồn từ hai vương quốc Parsua và Parshumash do nhà Achaemenid (690–330 trước Công nguyên) trị vì. Nhà Achaemenid thuộc sắc tộc Ba Tư (Persia) của người Aryan xuất phát từ khu vực tỉnh Pars của Iran ngày nay.

Đế chế Ba Tư được bắt đầu với Cyrus Đại Đế (559 TCN - 529 TCN), năm 551 TCN khi ông thôn tính được Đế quốc Media và biến vương quốc nhà Achaemenid thành đế quốc. Ông cũng là người đã diệt được Babylon, một đế quốc lẫy lừng thời cổ đại (539 TCN). Thời đó, còn rất nhiều vương quốc nhỏ, cương thổ gồm một hay vài thị trấn với chút ít đất chung quanh. Cyrus Đại Đế chia đế quốc của ông thành 20 tỉnh (tiếng Ba Tư là xšaθra - Anh hóa là satrapy), mỗi tỉnh gồm nhiều tiểu vương quốc. Quan tổng đốc mỗi tỉnh gọi là xšaθrapāvā (gồm xšaθra = tỉnh, pāvā = người bảo vệ), phiên âm tiếng Anh là satrap, phiên âm tiếng Pháp là satrape.

Do sự hiện hữu của nhiều tiểu vương đó, các hoàng đế Ba Tư thường xưng hiệu là shahanshah, tức là "Vua của các vua" (tiếng Ba Tư shah có nghĩa là vua). Danh hiệu này còn đuợc dùng bởi hoàng đế Mohammed Reza Pahlavi (1941 - 1979), vào thế kỷ 20.

Tuy nhiên, với thời gian, số tiểu vương quốc trong lãnh thổ ngày càng ít đi. Danh hiệu shahanshah chỉ nhắc lại truyền thống nhiều hơn là có thực chất.

Như phần lớn các đế chế khác, ngôi hoàng đế được truyền từ cha sang con trai. Các triều đại được coi là thuộc đế chế Ba Tư gồm có:

**Đế chế Ba Tư**
Tên triều đại	Niên đại
Nhà Achaemenid	(551 TCN - 328 TCN)
Nhà Arsacid	(250 TCN - 226)
Nhà Sassanid	(226 - 651)
Nhà Safavid	(1500 - 1722)
Nhà Afsharid	(1736 - 1796)
Nhà Zand	(1750 - 1794)
Nhà Qajars	(1781 - 1925)
Nhà Pahlavi	(1925 - 1979)

Trong suốt chiều dài của Lịch sử Iran, thời gian hiện hữu của các triều đại thuộc đế chế Ba Tư cộng chung được khoảng 1500 năm.

Đời nhà Achaemenid, Ba Tư là nước lớn nhất thế giới. Diện tích của đế quốc này đạt đến cao điểm khoảng 7.500.000 km² dưới triều Darius Đại Đế (522 TCN - 485 TCN) và Xerxes Đại Đế (485 TCN - 465 TCN). Ba Tư cũng là đế quốc đầu tiên trong lịch sử có lãnh thổ trải rộng trên ba châu lục Á, Âu, Phi.

[sửa] Tham khảo

Freeman-Greenville, G.S.P. Chronology of World History: A Calendar of Principal Events from 3000 B.C. to A.D. 1976. 2nd ed. London: Rex Collings, 1978.
Grun, Bernard. The Timetables of History: A Horizontal Linkage of People and Events. 3rd rev. ed. New York: Simon and Schuster, 1991.
Stokvis A.M.H.J., Manuel d'Histoire, de Généalogie et de Chronologie de tous les Etats du Globe depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Leiden, 1888-1893 (ré-édition en 1966 par B.M.Israel)