Алишер Навоӣ
Аз Википедиа
Навоӣ Низомиддин Алишер (9.02. 1441, деҳаи Давлатободи наздики Ҳирот — 3. 1. 1501, Ҳирот), шоир ва мутафаккир, асосгузори адабиёти класcикии ӯзбак, ходими давлатӣ. Навоӣ дар осори ӯзбакии худ «На'вой> ва дар ашъори тоҷикиаш «Фонӣ» тахаллус кардааст. Падари Навои — Ғиёсуддини Кчкина аз амалдорони дарбари Абулқосим Бобур (ҳукмр. 1449—57) буд. Ӯ ба адабиёт шавқи зиёд дошт ва бо аҳли завқ сӯҳбатҳо меорост. Модараш аслан аз Кобул буда, дар хонадони Темуриён дояи кӯдакони онҳо будааст. Навоиро дар 4-солагӣ ба мактаб доданд. Вай бо ҳокими ояндаи Хуросон Хусайни Бойқаро (ҳLink titleукмр. 1470—1506) дар як ҷо тарбия гирифт. Дар мактаб ба Навоӣ мувофиқи анъанаи он замон, бар замми хату савод ва заруриёти динӣ, «Бӯстон» ва «Гулистон»-и Саъдӣ, инчунин «Мантш$-ут-тайр»-и Атторро низ таълим додаанд. Аз гуфтаи худи Навоӣ бармеояд, ки таҳсили расмии ӯ ба забони форсӣ ва арабӣ гузашта аст. Аммо таҳсили Навоӣ дар Ҳирот дер давом накард. Баъди вафоти Шоҳрух (хукмр. 1409—47) байни авлодони Темур (хукмр. 1370—1405) барои тоҷу тахт муборизаи тезу тунде cap шуд ва падари Навоӣ аз ин вазъият ба танг омада, маҷбӯран бо оилаи худ ба тарафи Ироқ, фирор кард ва муддате дар шаҳрҳои Тафт ва Шероз зиста, соли 1452 боз ба Ҳирот баргашт ва бо фармони Бобур ҳокими Сабзвор таъин шуд. Дар тӯли ин муҳоҷират Навоӣ таҳсили илмро давом дода, дар баробари улуми расмӣ аз Хоҷа Юсуфи Бурбон илми мусиқиро омӯхт. Дар синни 12-солагӣ аз падар маҳрум гашт. Ӯро Бобур ба тарбияи худ гирифта, соли1457 ба Машҳад бурд. Навоӣ дар Машҳад низ ҳамроҳӣ Ҳусайни Бойқаро дониши худро дар соҳаи фалсафа, мантиқ, риёзиёт ва адабиёт такмил дода, бо шоирони номӣ Сайд Ҳасани Ардашер, Камоли Турбатӣ вохӯрд. Фаъолияти эҷодии Навоӣ дар синни 10—12-солагиаш оғоз ёфтааст. Дар 15-солагӣ ӯро чун шоири зуллисонайн шннохтанд. Навоӣ соли 1464 ба Ҳирот 6apгашта аз Ҷомӣ илми кофияро таълим гирифт. Аммо зиндагии Навоӣ дар Ҳирот дер напоид. Ҳокими нави Хуросон Абусаид (ҳукрм. 1454—69) ӯро аз мухолифони худ дониста, молу мулкашро мусодира карда, соли 1466 ба Самарқанд бадарға намуд. Навоӣ дар Самарқанд бо олимону адибон ва намояндагони аҳли санъати он ҷо шиносоӣ пайдо кард. Ҳокими Самарқанд,ки бо тахаллуси «Вафоӣ» шеър мегуфт, Hавоиро дастгирӣ намуд. Навоӣ дар ин шаҳр омӯхтаии назарияи адабиётро ҷиддан давом дода, илми фикҳро аз Фазлулловд Абӯлайс таълим гирифт. Ӯ бо Амир Шайха-ми Суҳайлӣ вомехӯрад ва ҳар ду дустони чонӣ шудаанд. Дар Самарқанд Навоӣ аз ҷиҳати моддӣ тангӣ кашида бошад ҳам, аз ҷиҳати дониш ва касби шоирӣ хеле камол ёфт.Соли 1479 дар Ҳирот Ҳусайни Бойқаро ба сари ҳокимият омад ва Навоиро ба дарбор даъват кард. Навоӣ таҳсилашро дар Самарқанд катъ намуда, ба Ҳирот баргашт ва ба муносибати иди рамазон дар мадҳи Ҳусайни Бойқаро бо радифи «ҳилол» қасидае навишта, аз мукаррабони султон гардид. Соли 1469 аввал мухрдори давлат таъин гардид ва баъдтар (1472) вазифаи вазир ва унвони амирро соҳиб шуд. Вале кашмакашу низоъ ва хабаркашиву ҳасадбарии аҳли дарбор Навоиро ба танг аварданд. Ӯ соли 1476 аз хидмати давлатӣ даст кашид ва соли 1477 Ҷомиро пир баргузида, вориди фирқаи Нақшбандия гардид. Вале соли 1479 ӯро маҷбуран ҳокими Ҳирот таъин карданд. Навоӣ бо тарзи давлатдории Ҳусайни Бойқаро, ки аксар вақти худро ба айшу нӯш сарф мекард, рози набуд ва пеши онро гирифтани мешуд. Аз ин рӯ, султон бо мақсади аз пойтахт дур кардан ӯро зимистони соли 1487 ҳокими яке аз вилоятҳои дурдаст —Астаробод таъин кард. Навоӣ соли 1489 ба Ҳирот баргашта ва робитаашро аз дарбор канда, то охири умр ба таълифу тасниф машғул шуд. Навоӣ самараи фаъолияти сиёсӣ, илмӣ ва адабии худро сарфи ободонин мамлакат, сохтмони биноҳои хайрия ва осоишу пешрафти мардум карда буд.
