Taras Szewczenko

Z Wikipedii

Autoportret Tarasa Szewczenki

Autoportret Szewczenki (1843)

Taras Szewczenko (ukr.: Тарас Григорович Шевченко) (ur. 9 marca 1814 we wsi Moryńce na Kijowszczyźnie, zm. 10 marca 1861 w Petersburgu) - poeta ukraiński.

Spis treści

1 Życie
2 Twórczość

[edytuj] Życie

[edytuj] Poddaństwo

Urodził się w rodzinie pańszczyźnianego chłopa na wsi należącej do zrusyfikowanego Niemca, Wasilija Engelhardta.
W 1816 rodzice Szewczenki przenieśli się do wsi Kiryłówka, należącej również do Engelhardta.
W dziewiątym roku życia stracił matkę, w jedenastym — ojca. Zanim umarł, ojciec posyłał go do cerkiewnej szkoły w Kiryłówce, później zaś Szewczenko uczęszczał na naukę do miejscowego diaka.
Po dwu latach służby u pierwszego despoty, z którym zetknął się w życiu — jak określał potem tę szkołę u diaka — Szewczenko zbiegł do sąsiedniego miasteczka Łysianki, do malarza ikon, gdyż od dzieciństwa interesował się malarstwem. Tam również nie było warunków do prawdziwej nauki.
W trzynastym roku życia wrócił do Kiryłówki i został gromadzkim pastuchem. Spotykał wędrownych ślepców — kobziarzy, bandurzystów i lirników, którzy za kromkę chleba śpiewali pieśni o przeszłości Ukrainy, o walkach z Tatarami i Polakami, o Sahajdacznym, Chmielnickim, Goncie i Żeleźniaku. Starał się o ponowne przyjęcie do pracy u malarza, zwrócił się o zezwolenie do administratora majątku Engelhardta. Zamiast tego został oddany do pracy we dworze, początkowo do pomocy kucharzowi, później w charakterze kozaczka. We dworze Szewczenko dużo czytał i rysował. Talent malarski zwrócił na niego uwagę Engelhardta, który zapragnął mieć w nim swego pańszczyźnianego malarza.
W czasie pobytu w Wilnie pozwolił Szewczence uczyć się u głośnego malarza Rustema. Nauka u tego mistrza nie trwała długo. W Polsce wybuchło powstanie i przerażony Engelhardt przeniósł się pospiesznie do Petersburga.
W Petersburgu siedemnastoletni Szewczenko został oddany na systematyczną naukę malarstwa do mistrza cechowego Szyriajewa. W wolnych chwilach Szewczenko udawał się do Ogrodu Letniego i tam, najczęściej w białe petersburskie noce, rysował posągi antycznych bogów.
W 1836 został zauważony przez rodaka z Ukrainy, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, Soszenkę. Wprowadził on Szewczenkę do swego domu, przedstawił przebywającemu w stolicy Jewhenowi Hrebince, kilku malarzom i rosyjskiemu poecie Wasilijowi Żukowskiemu. Rozpoczęli oni starania o dopuszczenie Szewczenki do studiów w Akademii Sztuk Pięknych. Chłopi pańszczyźniani pozbawieni byli prawa wstępowania do szkół tego typu. Postanowiono więc wykupić Szewczenkę. Znakomity malarz rosyjski Karol Briułłow namalował portret Żukowskiego, portret ten sprzedano na licytacji i za zdobyte w ten sposób pieniądze uzyskano u Engelhardta zgodę na zwolnienie Szewczenki z poddaństwa.

[edytuj] Wolność

22 kwietnia 1838 Szewczenko uzyskał wolność. W Szkole Sztuk Pięknych pracował pod kierownictwem Karola Briułłowa. Równocześnie zdobywał intensywną pracą wykształcenie literackie oraz studiował nauki przyrodnicze i fizykę.
W 1843, już jako znany malarz i poeta, wybrał się na Ukrainę, odwiedził rodzinną Kiryłówkę, był w Kijowie, zetknął się z tamtejszym społeczeństwem. Wrócił do Petersburga pełen rozczarowania i żalu.
W połowie 1845 ukończył studia i wrócił na Ukrainę. W Kijowie Szewczenko został współpracownikiem Komisji Archeograficznej, której zadaniem było badanie przeszłości Ukrainy. Na jej zlecenie odbył podróż po Wołyniu, Podolu, Kijowszczyźnie i Połtawszczyźnie w celu sporządzenia rysunków pamiątek historycznych. Podróż dała poecie możność bliższego poznania kraju, ludzi oraz doli wsi pańszczyźnianej. Wrażenia te znalazły odbicie w jego ówczesnej bogatej i różnorodnej twórczości poetyckiej.
W kwietniu 1846 wstąpił do Bractwa Cyrylo-Metodyjskiego.

[edytuj] Więzienie

W marcu 1847, po rozgromieniu Bractwa, został aresztowany i zamknięty w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu i skazany na wcielenie do karnego korpusu orenburskiego jako szeregowiec, z zastosowaniem najściślejszego nadzoru i zakazem pisania i rysowania. Inni członkowie Bractwa, zwłaszcza z prawego skrzydła liberalnego, zostali skazani na kary bez porównania łagodniejsze, które rychło im darowano. Dowódca korpusu orenburskiego, generał Obruczew, skierował Szewczenkę do twierdzy w Orsku, na południowym stoku Uralu. Tam poeta odbywał codziennie długie musztry, wieczory i noce spędzał w cuchnących koszarach nabitych ludźmi, tylko w niedziele wykradał się w pole, wspinał się na osamotnione wśród stepu wzgórza i marzył o Ukrainie.

Rysunek Szewczenki - namioty ekspedycji na wyspie Barsa Kilmess na Morzu Aralskim

Wiosną 1849 Szewczenko został przydzielony do ekspedycji, która pod dowództwem znanego rosyjskiego geografa kapitana Butakowa badała wybrzeża Morza Aralskiego. Zadaniem poety było sporządzenie rysunków tego wybrzeża. Spędził tam półtora roku.
Po zakończeniu prac ekspedycji wrócił do Orenburga dla wykończenia albumu z rysunkami i akwarelami. Do pomocy przydzielono mu utalentowanego malarza, Polaka Bronisława Zaleskiego, członka kół rewolucyjnych. Razem z Zaleskim poznał i zaprzyjaźnił się z innymi polskimi rewolucjonistami zesłanymi do szeregów wojskowych. Sytuacja poety uległa wówczas poprawie. Zwolniono go od obowiązku codziennej musztry, zezwolono na zamieszkanie poza obrębem koszar, dano też możność swobodnego pisania i rysowania. Niedługo cieszył się tymi pozorami wolności. Skutkiem donosu przeprowadzono w mieszkaniu poety rewizję, aresztowano go i ponownie zamknięto w koszarach, a po zakończeniu śledztwa przeniesiono do batalionu w twierdzy Nowopietrowskiej, położonej na półwyspie Mangyszłak nad Morzem Kaspijskim, i pozbawiono możności pracy literackiej. W twierdzy tej spędził Szewczenko siedem lat. Codziennie gnano go na uciążliwą musztrę i do prac fortecznych, kilka razy dziennie przetrząsano kieszenie w poszukiwaniu ołówka i papieru, aby przypadkiem nie pisał lub rysował. W tych ciężkich warunkach Szewczenko zbliżył się i serdecznie zaprzyjaźnił z kilku Polakami, współtowarzyszami niedoli. Sytuacja poety uległa pewnej poprawie dopiero w 1853, gdy stanowisko komendanta twierdzy objął major Iraklij Uskow, człowiek szlachetny i inteligentny, dzięki któremu Szewczenko odzyskał z czasem utraconą możność pisania i rysowania. Tymczasem przyjaciele poety w Petersburgu, wykorzystując pewne złagodzenie sytuacji politycznej po klęsce Rosji w wojnie krymskiej, rozpoczęli starania o przywrócenie mu wolności. Starania te zostały uwieńczone powodzeniem.

[edytuj] Ostatnie lata

W lipcu 1857 poeta otrzymał oficjalną wiadomość że jest wolny i może opuścić batalion. Po dziesięciu latach zesłania udał się statkiem przez Morze Kaspijskie i Wołgę do Niżnego Nowogrodu.
W marcu 1858 otrzymał zezwolenie na pobyt w Petersburgu. Po drodze do stolicy zatrzymał się w Moskwie u swego przyjaciela, aktora rosyjskiego, Szczepkina. W Petersburgu powitano go niezwykle serdecznie. Spotkał tam też swoich polskich przyjaciół, Zygmunta Sierakowskiego i poetę Edwarda Witolda Żeligowskiego (Antoniego Sowę)
W Petersburgu zabrał się Szewczenko do pracy zarówno w uwielbianym malarstwie (uprawiał zwłaszcza akwafortę), jak też do poezji.
W 1860 otrzymał tytuł członka rzeczywistego rosyjskiej Akademii Sztuk Pięknych. Zbliżył się tam również do rosyjskich rewolucyjnych demokratów skupiających się wokół Czernyszewskiego i redakcji czasopisma „Sowriemiennik".
Wiosną 1859 zezwolono Szewczence, po długich staraniach, wyjechać na Ukrainę. Odwiedził wówczas Kiryłówkę i Moryńce, był u braci i siostry, którzy pracowali jeszcze jako pańszczyźniani chłopi. Pewien czas spędził na Ukrainie lewobrzeżnej. Często wtedy spotykał się i rozmawiał z chłopami, co spowodowało donosy, że szerzy bluźniercze teorie i podburza lud. Na skutek tych donosów Szewczenko został aresztowany i osadzony w więzieniu w Czerkasach, skąd przewieziono go do Kijowa. Kijowski generał-gubernator Wasilczikow zwolnił go, zakazał dalszego pobytu na Ukrainie i polecił udać się do Petersburga. Tam niedługo już dane mu było pracować. Organizm, wycieńczony długimi latami zesłania, nie zniósł pierwszej poważnej choroby.
Zmarł 10 marca 1861 w czterdziestym siódmym roku życia, z czego:
- 24 lata spędził w poddaństwie,
- 10 lat na zesłaniu,
- 3,5 roku pod nadzorem policji
- 9 lat na wolności.
Pochowano na cmentarzu Smoleńskim w Petersburgu, w maju 1861 przewieziono jego zwłoki, zgodnie z życzeniem, pod Kaniów na wysokie wzgórze, skąd rozlega się szeroki widok na Dniepr i pola Ukrainy. Mogiła Szewczenki pod Kaniowem stała się świętością narodową Ukrainy.

[edytuj] Twórczość

Twórczość literacka Tarasa Szewczenki była różnorodna i nadzwyczaj bogata.
Składa się na nią:

liryka,
poematy liryczno-epickie i historyczno-epickie,
dramaty,
powieści i pamiętnik (napisane po rosyjsku).

[edytuj] Poezje

Pierwsze próby poetyckie Szewczenki przypadają jeszcze na rok 1837, czyli na okres poddańczy. W tym czasie powstała jego ballada Urzeczona.
Po wykupieniu z poddaństwa rozpoczął okres niezwykle intensywnej pracy poetyckiej. Zaczął pisać w swoim rodzimym języku wiersze zupełnie odmienne od wszystkiego, co dotychczas pisano.
Swój pierwszy utwór poetycki oddał Szewczenko Hrebince, aby go zamieścił w projektowanym dodatku ukraińskim do czasopisma Otieczestwiennyje Zapiski. Dodatek ten nie ukazał się, wiersz wydrukowano dopiero w 1841 w almanachu Łastiwka.
W 1840 wyszedł w Petersburgu pierwszy zbiorek poetycki Szewczenki Kobzar. Składał sie on z siedmiu utworów, z których każdy był nową i nowatorską wartością literatury ukraińskiej.
W 1841 ogłosił drukiem poemat Hajdamacy. Rozpętał nim żywą dyskusję i spowodował wiele nieporozumień.
Motyw walki wyzwoleńczej znalazł się w wielu utworach Szewczenki z pierwszego okresu jego twórczości. Spotykamy go w takich utworach, jak Iwan Pidkowa (1839), Tarasowa noc (1839) i Gamalej (1842), poświęcony wyprawom kozackim do Turcji.
Po powrocie z Ukrainy w 1843 pisze rewolucyjny poemat Sen, jedną z najostrzejszych w literaturze światowej satyr na monarchię feudalno-pańszczyźnianą. Modernizuje także wiersz ukraiński, wprowadzając nowe formy.
Do najwybitniejszych utworów należy poemat Kaukaz, napisany w 1845, oraz Heretyk, poświęcony pamięci Jana Husa.
Uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej, mimo zakazu, kontynuował pracę literacką. W kazamatach tej twierdzy powstały prawdziwe perły jego liryki. Później, na zesłaniu, oderwany od centrów kulturalnych, skazany na milczenie, myśli swoje zapisywał w tajemnicy przed władzami w maleńkich zeszytach. Sam nadał im miano poezji niewolniczej. Składały się na nią wiersze liryczne i poematy.

[edytuj] Powieści

W ostatnich latach zesłania napisał po rosyjsku kilka powieści, tematem których było życie Rosji carskiej lat trzydziestych—pięćdziesiątych XIX wieku, losy chłopów, a przede wszystkim dzieje talentów artystycznych, zrodzonych w masach ludowych i przebijających się z ogromnym wysiłkiem ku kulturze. W niektórych z nich nietrudno odnaleźć elementy autobiograficzne:
- Najemnica,
- Warnak,
- Księżna,
- Muzykant,
- Artysta i inne.
Po powrocie z zesłania napisał poemat Neofici (1857), w którym ukazał życie pierwszych chrześcijan i prześladowanie ich przez Rzymian. Cechą charakterystyczną utworów Szewczenki z ostatniego okresu życia jest widoczne wyzwalanie się spod wpływu folkloru, częste nawroty do tematyki biblijnej.

[edytuj] Dramaty

W latach czterdziestych Szewczenko wystąpił w literaturze rosyjskiej i ukraińskiej jako dramaturg. Znamy dziś urywki jego dramatu Nikita Hajdaj oraz pełny tekst sztuki o tematyce obyczajowej Nazar Stodoła (1844) nawiązujący do tradycji Kotlarewskiego. Dramaty te pisał Szewczenko po rosyjsku i sam tłumaczył je później na język ukraiński.