Filioque

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Filioque (łac. i [od] Syna) - sformułowanie zawarte w katolickiej i protestanckiej wersji wyznania wiary (Credo): część zdania qui ex Patre Filioque procedit - "który od Ojca i Syna pochodzi". Formuła ta odzwierciedla dogmat o pochodzeniu Ducha Świętego od dwóch innych osób boskich - Boga Ojca i Syna Bożego i podkreśla równorzędność wszystkich trzech osób boskich w Trójcy Świętej.

Analizując problem Filioque należy wyraźnie odróżnić samo sformułowanie od dogmatu, który się za nim kryje.

Istotna dla teologii fundamentalnej kwestia pochodzenia Ducha Świętego w pierwszych wiekach chrześcijaństwa nie wywoływała większych kontrowersji. Dla starożytnych Ojców Kościoła było pewne, że Duch Święty pochodzi od Boga Ojca. To, czy pochodzi również od Syna Bożego, było mniej pewne, jednak żaden teolog tego oficjalnie nie zakwestionował. W nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary nie ma wzmianki o pochodzeniu Ducha Świętego od Syna Bożego, czyli słowa Filioque - skoro kwestia pochodzenia Ducha Świętego nie nastręczała problemów teologicznych, nie było potrzeby ujmować jej w wyznaniu wiary.

Jednak już niedługo później na Wschodzie i na Zachodzie zapanowały odmienne prądy teologiczne, w ramach których pojawiło się odmienne podejście do problemu pochodzenia Ducha Świętego. Zachodnia teologia za czasów Karola Wielkiego w drodze rozumowań opartych na Piśmie Świętym doszła do wniosku, że Duch Święty pochodzi również od Syna Bożego. Pogląd ten z czasem utrwalił się w kościele rzymskim i stał się w nim dogmatem wiary, zatwierdzonym na soborach laterańskim (1215), lyońskim (1274) i florenckim (1439). Wschodnia teologia, unikająca ścisłych definicji i rozstrzygających twierdzeń odnośnie prawd wiary, nie wypowiedziała się zdecydowanie również na ten temat. Nie jest zgodny z prawdą rozpowszechniony pogląd, że greccy teologowie negowali pogląd o pochodzeniu Ducha Świętego od Ojca i Syna. Przeciwnie - część z nich wprost wyznawała ten pogląd, zaś niemal wszyscy byli gotowi przyjąć kompromisową formułę, że Duch Święty pochodzi od Ojca "przez Syna".

Kolejnym etapem rozwoju kontrowersji wokół Filioque stał się okres walki kościoła ortodoksyjnego z herezjami antytrynitarnymi - negującymi istnienie Trójcy Świętej lub jej kształt przyjęty w ortodoksyjnej nauce, oraz subordynacjonistycznymi - poszukującymi hierarchii wśród osób boskich. Brak wyraźnego poglądu o pochodzeniu Ducha Świętego od obu pozostałych osób boskich stał się dla heretyków asumptem do poglądu o podporządkowaniu tej osoby pozostałym. Naturalną reakcją Kościoła było szerzenie ortodoksyjnej nauki o równości osób boskich, a więc i o pochodzeniu Ducha Świętego. Narzędziem tej walki stało się między innymi wyznanie wiary uzupełnione o stwierdzenie, że Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna.

Potrzeba tej walki znacznie ostrzej objawiła się na Zachodzie, gdzie na większości terenów wyznaniem panującym stała się najbardziej masowa z herezji antytrynitarnych - arianizm. Dlatego Filioque najpierw pojawiło się w wyznaniu wiary kościoła wizygockiej Hiszpanii, gdzie oficjalnie zostało zatwierdzone przez trzeci synod w Toledo w 589. Na synodzie we Friuli w 796 zatwierdził Filioque kościół Królestwa Longobardów. W 809 zatwierdził je synod w Akwizgranie. Postanowienia tego ostatniego synodu zostały zatwierdzone przez papieża Leona III, który, akceptując pogląd, nie zgodził się na oficjalne wprowadzenie Filioque do wyznania wiary. Na używanie Filioque naciskali jednak kolejni cesarze karolińscy i ottońscy, którzy upatrywali w nim oznaki niezależności kościoła Zachodu od swych wielkich konkurentów - cesarzy Bizancjum. Wbrew postawie kolejnych papieży, dodatek utrwalił się w całym kościele Zachodu. Dopiero w 1014 papież Benedykt VIII uległ żądaniu cesarza Henryka II i zezwolił na odmawianie wyznania wiary z Filioque podczas jego mszy koronacyjnej. Od tego czasu, mimo oporu poszczególnych ośrodków myśli teologicznej (ostatnim z nich była paryska Sorbona, gdzie jeszcze w połowie XIII wieku odmawiano wyznanie wiary w pierwotnym brzmieniu), wyznanie wiary z Filioque stało się na Zachodzie powszechne do tego stopnia, że poczytywano je za prawidłowe, pierwotne, ustalone przez sobory.

Jak można się spodziewać, praktyka ta wywoływała zastrzeżenia ze strony strzegącego ortodoksji kościoła Wschodu - w najlepszym razie zarzucano łacinnikom samowolną zmianę uświęconego przez sobór wyznania wiary, w najgorszym - herezję. Wschód zachował bowiem wyznanie wiary w treści ustalonej przez pierwsze sobory. Paradoksalnie, wierni kościoła Zachodu byli przekonania, że to ich wyznanie jest prawidłowe, zaś Grecy samowolnie usunęli z niego Filioque. Taki zarzut stawiał Grekom np. kardynał Humbert da Silva Candida podczas sporów w 1054.

W okresie definitywnego rozłamu obu gałęzi Kościoła powszechnego (IX-XI wiek) problemowi pochodzenia Ducha Świętego nadano rangę naczelnej kontrowersji miedzy teologiami Wschodu i Zachodu. Kościół i Cerkiew zarzucały sobie wzajemnie herezję z powodu przyjęcia lub nieprzyjęcia tego dogmatu. Z powodu tej herezji od 1014 kościół konstantynopolitański nie wpisywał do dyptychów kolejnych papieży. Jednakże przy obu próbach pojednania w drodze unii, na soborze lyońskim II w 1274 i na soborze florenckim w 1439, strona prawosławna nie miała trudności z przyjęciem dogmatu w kształcie sformułowanym przez kościół Zachodu. Należy podkreślić, że warunkiem unii nie było wprowadzenie Filioque do wyznania wiary, lecz przyjęcie dogmatu o pochodzeniu Ducha Świętego. Osobną kwestią było tło polityczne tych Soborów (zagrożenie atakiem muzułmanów w Bizancjum), które stawiało Kościół prawosławny pod ścianą. Obie Unie prawosławie odrzuciło, jako niezgodne z Tradycją i nauczaniem Ojców Kościoła.

Spór Wschodu z Zachodem wokół Filioque miał więc za podstawę nie tyle treść dogmatu, który ta formuła ujmuje, lecz wprowadzenie jej do wyznania wiary, a zwłaszcza sposób, w jaki się w nim pojawiła. Zarzut ten sprowadza się do tego, że wyznanie wiary sformułowane przez sobór powszechny może zostać zmienione tylko przez ten sobór, reprezentujący cały Kościół, zaś samowolne uzupełnienia przez kościoły lokalne są niedopuszczalne.

W ostatnich dekadach, pod wpływem postaw ekumenicznych w podzielonych Kościołach, spór o Filioque stracił na ostrości. Jan Paweł II, celebrując msze z udziałem prawosławnych, odmawiał Credo bez Filioque.