Chełmża

Z Wikipedii

Współrzędne: 53°12' N 18°36' E53.2 18.6 (Chełmża)

Chełmża

Herb Chełmży

Gmina
- rodzaj

Chełmża
miejska

Prawa miejskie

1251

Burmistrz

Jerzy Tadeusz Czerwiński
(e-mail)

Powierzchnia

7,84 km²

Położenie

53° 12' N
18° 36' E

Liczba mieszkańców (2007)
- liczba ludności
- gęstość

15 310
1949 os./km²

Strefa numeracyjna
(do 2005)

Kod pocztowy

87-140

Tablice rejestracyjne

CTR

Położenie na mapie Polski

Chełmża

TERC10
(TERYT)

6040615011

Urząd miejski³

ul. Gen. Hallera 2
87-140 Chełmża
tel. 56 675-22-91; faks 56 675-21-22
(e-mail)

Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Strona internetowa miasta

Chełmża (pol. do 1251 Łoza, niem. Culmsee, Kulmsee) – miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie toruńskim na brzegu Jeziora Chełmżyńskiego. W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych z 2006², miasto miało 15 310 mieszkańców.

[edytuj] Struktura powierzchni

Według danych z roku 2002⁶, Chełmża ma obszar 7,83 km², w tym:

użytki rolne: 47%
użytki leśne: 1%

Miasto stanowi 0,64% powierzchni powiatu.

[edytuj] Demografia

Dane z 30 czerwca 2004²:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	15 297	100	7997	52,3	7300	47,7
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1953,6		1021,3		932,3

Według danych z roku 2002⁶, średni dochód na mieszkańca wynosił 1473,68 zł.

[edytuj] Historia

Zobacz więcej w osobnych artykułach: historia Chełmży, diecezja chełmińska, ziemia chełmińska, Zakon krzyżacki.

Konkatedra i ul. Tumska

Ślady osadnictwa na tym terenie sięgają neolitu.

Dwa główne miasta ziemi chełmińskiej posiadają podobne nazwy, Chełmno i Chełmża. Pierwsza wzmianka o Chełmnie pochodzi z XI w. Pierwsza wzmianka o Chełmży została odnotowana przez historyka tej ziemi, ks. Stanisława Kujota: [...] "Powyżej dowiedliśmy, że już przed wystawieniem przywileju dla Chełmna i Torunia porozumieli się Krzyżacy z Chrystyanem o zamianę dziesięcin biskupich z ziemi chełmińskiej na daninę zbożową. Nadto przyznali Krzyżacy biskupowi 600 włók ziemi, które mu pod Łozą czyli późniejszą Chełmżą, w Wąbrzeźnie, Bobrowie i nad Drwęcą, w późniejszem Mszanie – in Loża . .. et in Wambrez et in Boberow et super Drivanciam – wymierzyli. Może już Chrystian założył w swojej Łozie jakąś siedzibę duchowieństwa misyjnego, Heidenrych osiadł w niej od samego początku i wyniósł ją na stolicę dyecezyi, albowiem r. 1248 mówi o miarach zboża, które kościołowi chełmżyńskiemu dawane bywają – que ecclesie Culmseensi solvuntur –. Niezawodnie on nadał też jako Niemiec swej siedzibie nazwę Culmsee, przypominającą nazwę dyecezyi od głównego miasta Chełmna wziętą. Obok nowej nazwy pierwotna poszła prędko w zapomnienie, choć jeszcze r. 1246 mistrz w. tylko Łozę – Loża – znał. Lud okoliczny przerobił nazwę Culmsee na Chełmżę...[...]^[1]

W XIII wieku znajdujący się tu gród obronny o nazwie Łoza został podarowany przez Konrada I mazowieckiego w 1222 r. biskupowi misyjnemu Prus), Chrystianowi. Większą rolę zaczęła Chełmża odgrywać od 1251 r., kiedy stała się siedzibą biskupstwa chełmińskiego, uzyskując jednocześnie od biskupa Heidenryka prawa miejskie jako Culmensee (możliwe jednak, że miasto lokowano jeszcze przed 1251 r. nie na miejscu osady Łoza, której położenie nie jest na pewno znane, ale obok niej, na tzw. surowym korzeniu.)^[2] W tym samym roku zaczęto wznosić kościół katedralny, będący jednym z największych kościołów gotyckich na ziemi chełmińskiej. Wcześniej powstała fara chełmżyńska.

Pierwsze dziesięciolecia istnienia miasta przebiegały pod znakiem najazdów pruskich (lata 1268 i 1277). Dodatkowo w roku spodziewanego najazdu tatarskiego, do którego w końcu nie doszło (w 1286 r.), miasto uległo pożarowi.

Po I pokoju toruńskim Chełmża wraz z całą ziemią chełmińską pozostała w granicach państwa krzyżackiego i w 1422 została zdobyta przez wojska polskie. W 1440 stała się członkiem Związku Pruskiego, a w 1454 znalazła się w Polsce. Od końca wojny trzynastoletniej miasto nie odgrywało większej roli politycznej ani gospodarczej, będąc jedynie miejscem ingresów biskupów chełmińskich oraz synodów prowincjonalnych. Nie znalazło dobrych warunków rozwoju, żyjąc w cieniu większych miast - Torunia i Chełmna, było też niszczone przez pożary i wojny (przede wszystkim najazdy szwedzkie w latach 1626-29 i 1655-60). Tak więc o ile w drugiej połowie XVI w. Chełmża liczyła ok. 850 mieszkańców, to przed rokiem 1776 populacja miasta spadła do zaledwie ok. 520 osób.

Ponowny okres rozwoju miasta przypada na ostatnie dziesięciolecia wieku XIX, zapoczątkowane wybudowaniem w 1882 roku największej w ówczesnej Europie Cukrownia "Chełmża" oraz połączenia kolejowego z Toruniem, Bydgoszczą i Kowalewem Pomorskim.

[edytuj] Kultura

Chór mieszany "Święta Cecylia"- najstarszy tego typu chór w Polsce, założony w 1869r. Uhonorowany w 1996 r. najwyższym papieskim odznaczeniem "Pro Ecclesia Et Pontifice".

Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Preisa - gromadzi wokoło swej statutowej działalności następujące główne formy działań obszaru kultury:
Redakcja Gazety Chełmżyńskiej
Redakcja Głosu Chełmżyńskiego
Miejska Izba Muzealna
Chełmżyński Ośrodek Kultury
Siedziba Chełmżyńskiego Towarzystwa Kultury

Stowarzyszenie Muzyczne

[edytuj] Oświata

Zespół Szkół w Chełmży (liceum ogólnokształcące), technikum, zasadnicza szkoła zawodowa, szkoła policealna dla dorosłych)
Zespół Szkół Specjalnych w Chełmży (szkoła podstawowa specjalna, gimnazjum specjalne, zasadnicza szkoła specjalna)

Szkoła Muzyczna I stopnia w Chełmży (6–letnia podstawowa - dz. dziecięcy, 4–letnia podstawowa - dz. młodzieżowy)
Gimnazjum nr 1
Szkoła Podstawowa nr 2
Szkoła Podstawowa nr 3
Szkoła Podstawowa nr 5

[edytuj] Zabytki

Chełmża, rynek, 2007

dawny kościół katedralny Świętej Trójcy (obecnie konkatedra).
kościół pw. św. Mikołaja. Obecny parafialny, gotycki został wzniesiony chyba w połowie XII wieku, Biskup dał go kapitule swojej w zarząd w roku 1251. W latach 1850-58 rozbudowano go o transept i podwyższono wieżę.
Kościół pw. św. Jerzego. Istnieje przez pozostałe w ziemi fundamenty. Jest opisywany w licznych dokumentach.
Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej w Chełmży
Kaplica Kalksteinów
Kaplica rodziny Zawiszów Czarnych w Chełmży
grób rodziny Zawiszy Czarnego
kamienice z XIX-XX w.
wieża ciśnień (architektura z elementami neogotyku, modernizmu i tzw. stylu rodzinnego, zabytek klasy najwyższej, jeszcze ciągle funkcjonuje)
szkoła podst. nr 2 (monumentalny styl charakterystyczny dla budynków rządowych tego okresu)
przykłady zabudowy willowej
budynki przy ulicy Dworcowej
domy kolejowe przy ulicy Polnej
dom przy ulicy Szewskiej 8
dom przy ulicy Sikorskiego 18 (na balkonie hotelowym przyjmował defiladę gen. Józef Haller)
dom przy Rynku 9 (ciekawa konstrukcja więźby dachowej - bez użycia gwoździ, tylko złączne i zaciskowe elementy drewniane)
dom przy Rynku 4 (tam gdzie biblioteka)
ratusz (w stylu neogotyckim)
budynek dworca PKP
budynki przy ulicy Tumskiej
budynek Zespołu Szkół Średnich
budynek przy ulicy Browarnej (właśc. browaru Laube)
lokal ogródkowy VILLA NUOVA
budynek przy ulicy Sądowej
brama kamienna (wybudowana w XIV w.)
poczta

[edytuj] Znani chełmżanie

Jan Achtabowski
Michał Czajkowski (ur. 1934) - ksiądz katolicki, biblista
Andrzej Drzycimski (ur. 1942) - publicysta
Stefan Wincenty Frelichowski (ur. 22 stycznia 1913 w Chełmży, zm. 23 lutego 1945 w Dachau), ksiądz i błogosławiony katolicki, patron polskiego harcerstwa
Tomasz Nemezy Fryntkowski
Władysław Gabriel
Józef Gierszewski
Tadeusz Glemma (1895 - 1958) - ksiądz katolicki, historyk kościoła
Alfons Groszkowski
Bronisław Kurzętkowski (zm. 1939) - burmistrz Chełmży w latach 1920 - 1933
Stanisław Nehring
Alfred Paliński
Leon Poeplau
Julian Prejs, (1820-1904)
Peter Boleslaw Schmeichel (ur. 18 listopada 1963 w Gladsaxe, Dania), piłkarz duński (bramkarz). Jego ojciec bronił bramki Legii Chełmża.
Mieczysław Szczepański
Franciszek Tretkowski ( - 1944) - solista opery berlińskiej
Gracjan Tretkowski
Lothar Treuge 1877 - liryk
Zofia z Wasilewskich Świdowa - lekarz wojsk polskich z lat 1914-1920 i 1939-1945
Józef Szydzik ks. katolicki, bardzo zasłużony proboszcz chełmżyński z czasów II Rzeczypospolitej.
Kurt Vespermann, aktor niemiecki
Józef Wrycza
Mieczysław Wyszkowski, (1912-1976)- pilot polskich eskadr w Wielkiej Brytanii.
Alfred Zawisza Czarny (1811-1878) - był w młodości oficerem polskim w powstaniu listopadowym

[edytuj] Sport

W Chełmży jest sześć klubów:

Klub Sportowo- Turystyczny "Włókniarz" - prowadzi sekcję żeglarską i kajakarską,
Uczniowski Klub Sportowy "Zak" (działa w ramach klubu KST),
Chełmżyńskie Towarzystwo Wioślarskie,
Klub Sportowy "Legia" - prowadzi sekcję piłkarską,
Klub Sportowy "Pogoń" - prowadzi sekcję bokserską,
Modelarnia SM "Combat" - bierze udział w mistrzostwach Polski modeli samolotów, pojazdów i okrętów,
Międzyszkolny Klub Sportowy "Chełmża" - sekcja karate-do shotokan (trener Janusz Mikołajczyk 3dan)
Koło wędkarskie.

[edytuj] Miasta partnerskie

[edytuj] Bibliografia

Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego, Warszawa, Instytut Sztuki PAN 1995
Marian Dorawa "Katedra św. Trójcy w Chełmży", TNT, Toruń 1975
Dzieje Chełmży, red. Mieczysław Wojciechowski, Chełmża, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury 1994 [3]
Przewodnik po zabytkach Chełmży i turystycznym szlaku zielonym, Wydano na zlecenie UM w Chełmży, BIS MEDIUM BYDGOSZCZ, Czerwiec 2001.
Piotr Birecki Dzieje sztuki w Chełmży, Wyd. Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa, Chełmża 2001 [4]
Chełmża. Miasto Ziemi Chełmińskiej, Wyd. Studio Plus, Bydgoszcz 2006
Chełmża ze starej fotografii, opis zdjęć Dariusz Meller, Leszek Pachoń, Wyd. Black Ball, Chełmża 1998
Tadeusz Muszyński, Chełmża na starej fotografii, Wyd. "Pagina", Nakło nad Notecią 1996
Dariusz Poliński, Chełmża. Badania wykopaliskowe 1995-1996. Informator, Wyd. Journal, Bydgoszcz 1997

[edytuj] Stara prasa

Biedaczek : czyli mały i tani tygodnik dla biednego ludu (1848-1850)
Gazeta Chełmżyńska, okres międzywojenny
Głos Chełmżyński, okres międzywojenny
"Bote fuer Culmerland" Culmseer Zeitung, 1939-45

[edytuj] Literatura dodatkowa

Belzyt Leszek, Dzieje Chełmży w okresie międzywojennym (1920-1939), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001
Szkice regionalne. Zapiski chełmżyńskie, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2002
Meller Dariusz, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Chełmży w latach 1895-1939, Wyd. Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliana Prejsa w Chełmży, Chełmża 2005
Meller Dariusz, Krótka historia Chełmży (Łod pirszych poczuntków do dzisioj), Wyd. Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, Chełmża 2004

Przypisy

↑ Kujot Stanisław; Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej. Cz. 2, Toruń 1904, str. 42 [1]
↑ P. Birecki, Dzieje sztuki w Chełmży, s. 13-15 [2]