Endre Ady
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Nascut en 1877 a Érmindszent, prèp de Nagyvárad (Oradea, uèi en Romania), mòrt en 1919 a Budapest, poëta. Lo seu nom se prononcia "Òdi Èndrè" en ongrés.
[Modificar] Sa vida
Nascut dins una familha de petita noblessa protestanta de l'est d'Ongria (anexada per Romania après la primièra guèrra mondiala), comença estudias de drèit abans de faire de jornalista a Debrecen ont publica sos primièrs vèrses puèi a Nagyvárad. Aquí, troba amics e fa coneissença amb las idèas del seu temps, la filosofia de Nietzsche e Schopenhauer, la politica dels socialistes. Aquí tanben troba «Léda», lo seu grand amor, una femna casada que lo fa descobrir la poesia francesa e amb qui partís per París en 1904. Emmascat per la capitala francesa e sa vida culturala, escriu fòrça vèrses abans de tornar a Ongría en 1905, mas a Budapest ont ven lo cap d'un movement d'escrivans e poëtas ramosats al torn de la revista «Nyugat» (Oest), fondada en 1908: Mihály Babits, Zsigmond Móricz, Dezsö Kosztolányi... Après aver romput en 1912 amb Léda, esposa en 1915 Bérta Boncza («Csinszka»). Malaut dempuèi anadas, morís en 1919 dins una Ongría que coneis la revolucion socialista e le desmembrament, duas causas qu'aviá pas quitat de dire qu'anavan arribar.
[Modificar] Son òbra
«Új versek» (Vèrses novèls) 1906
«Vér és arany» (Sang e òr) 1907
«Az Illés szekerén» (Sus lo carri d'Élias) 1908
«Szeretném ha szeretnének» (L'aimariái s'aimarián) 1909
«A minden-titkok versei» (Los vèrses de tot secret) 1910
«A menekülö élet» (La vida que fugís) 1912
«Margita élni akar» (Marguerita vòl viure) 1912
«A magunk szerelme» (Lo nòstre amor) 1913
«Ki látott engem?» (Qui m'a vist?) 1914
«A halottak élén» (Al cap dels mòrts) 1918
«Az utolsó hajók» (Las darrièras naus) 1923
[Modificar] Extraits
Góg és Magóg fia vagyok én,
Hiába döngetek kaput, falat
S mégis megkérdem tőletek:
Szabad-e sírni a Kárpátok alatt?
Verecke híres útján jöttem én,
Fülembe még ősmagyar dal rivall,
Szabad-e Dévénynél betörnöm
Új időknek új dalaival?
Fülembe forró ólmot öntsetek
Legyek az új, az énekes Vazul,
Ne halljam az élet új dalait,
Tiporjatok reám durván, gazul.
De addig sírva, kínban, mit se várva
Mégiscsak száll új szárnyakon a dal
S ha elátkozza százszor Pusztaszer,
Mégis győztes, mégis új és magyar.
«Új Versek»
De Gòg¹ e Magòg soi lo filh,
De badas tusti la pòrta, la paret
E çaquelà vos demandi:
Se pòt plorar al pè de las Carpatas?
Pel camin famós de Verecke² soi vengut,
A l'aurelha una canson de la Ongria d'abans,
Se pòt dintrar per Dévény³
Amb novèlas cansons per temps novèls?
A l'aurelha vojatz lo plomb ardent
Que siá lo novèl, le Vazul que canta,
Qu'ausisca pas las cansons novèlas de la vida,
Trepejatz-me plan fòrt, coards.
Mas encara plorant, sofrent, esperant
La canson puja pr'aquò sus alas novèlas
E se cent còps la renèga Pusztaszer,
Es encara victoriosa, encara novèla e ongresa.
¹Rèi mitic del pòble de Magog citat per lo profeta Ezechiel. Los Ongresos de l'Edat Mejana cresián qu'èran los descendents d'aquel pòble (que Magòg es pas luènh de Magyar). ²Pòrt de las Carpatas per lo qual passèron los Ongresos d'Arpad quand arribèron al bacin del Danubi vèrs 896. ³Es aquí que lo Danubi dintra en Ongria (de l'oest).
