Ablawt

Z Wikipedije, swobodneje encyklopedije

Ablawt (tež apofonija) mjenuje so změnu wokalow mjez rozdźělnymi morfami, kotrež samsny morphem reprezentuja. Zapřijeće bu w lěće 1819 wot Jacoba Grimma do rěčewědy za poznamjenjenje prawidłowneje změny w zdónkowym wokalu při fleksiji germanskich sylnych werbow (tu a tam hižo zašo podobnje wužity, ale hišće nic jako jasnje wobrysowane fachowe zapřijeće). Tutón ablawt najskerje dźe hižo na protoindoeuropsku prarěč a pokazuje hišće swoje wuskutki w najwjace indoeuropskich rěčach.

Rozeznawa so mjez kwalitatiwnym ablawtom (změna wokala) a kwantitatiwnym ablawtom (změna wokaloweje dołhosće). Pomjenowanja ablawtowych schodźenkow jednotnje njejsu. Zwjetša so pola indoeuropskeho ablawta tři schodźenki rozeznawaja:

• Połny schodźenk (zakładny schodźenk, normalny schodźenk)
• Podlěšenski schodźenk
• Zhubjenjenski schodźenk (redukciski schodźenk, nulowy schodźenk)

Wobsah 1 Ablawty pola němskich werbow 2 Ablawty w sanskriće 3 Hlej tež 4 Eksterne wotkazy

[wobdźěłać] Ablawty pola němskich werbow

W germanšćinje słuži pola tak mjenowanych słabych werbow dentalny sufiks (na př. -t- w němčinje, -ed w jendźelšćinje) za markěrowanje preterituma a participa II. Pola sylnych werbow wšak chětro prawidłowny ablawt wustupuje, to rěka, tam so hłowne wokale při konjugaciji měnjeja.

Přikład z němčiny:

Słaby werb je na př. loben, zdónkowy wokal njeměnja so při tworjenju preterituma: loben, lobte, gelobt.

Sylny werb je na př. trinken, wokal měnja so při tworjenju preterituma: trinken, trank, getrunken.

Su w germanšćinje sydom ablawtowych rjadow, znutřka kotrychž wokal so po krutym prawidle ablawtuje (prěnjotna přičina za to su mj. dr. sćěhowace konsonanty). W němčinje su do dźensnišeho wšě sydom ablawtowych grupow wobchowane, při čimž někotre werby su tež swoju ablawtowu grupu w běhu rěčnych stawiznow změnili, abo počachu słabe być, na př. so werb backen w sewjernej němčinje hłownje słabje skłonjuje (backen - backte - gebackt), mjeztym zo so w hornjej němčinje hišće husto sylny preteritum a particip II (backen - buk - gebacken) jewjetej.

Přikłady za werby jednotliwych ablawtowych rjadow:

1. ablawtowy rjad němčiny: ei - i - i

• beißen - biss - gebissen
• schreiben - schrieb - geschrieben
• schneiden - schnitt - geschnitten

2. ablawtowy rjad němčiny: i - o - o

• biegen - bog - gebogen
• bieten - bot - geboten
• fliegen - flog - geflogen
• frieren - fror - gefroren
• wiegen - wog - gewogen

3. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - o/u

• singen - sang - gesungen
• sterben - starb - gestorben

4. ablawtowy rjad němčiny: e/o - a - o

• kommen - kam - gekommen
• nehmen - nahm - genommen

5. ablawtowy rjad němčiny: e/i - a - e

• lesen - las - gelesen
• liegen - lag - gelegen
• sitzen - saß - gesessen

6. ablawtowy rjad němčiny: a - u - a

• tragen - trug - getragen
• graben - grub - gegraben

7. ablawtowy rjad němčiny: ei/au/ō/a/ū - i - ei/au/ō/a/ū

• heißen - hieß - geheißen
• hauen - hieb - gehauen
• stoßen - stieß - gestoßen
• fangen - fing - gefangen
• fallen - fiel - gefallen
• schlafen - schlief - geschlafen
• rufen - rief - gerufen

Při wuknjenju srjedźowysokoněmčiny a starowysokoněmčiny ma zaběranje z ablawtowymi rjadami wosebje wulki woznam.

Tute přesunjenje wokalow dźe na indoeuropski přechad wróćo a hodźi so tohodla, zdźěla pola samsnych werbow, we wjacorych rěčach wobkedźbować, na př.

němčina:

• sprechen - sprach - gesprochen
  
• geben - gab - gegeben
  

nižozemšćina:

• spreken - sprak - gesproken
  
• geven - gaf - gegeven
  

jendźelšćina:

• speak - spoke - spoken
  
• give - gave - given
  

islandšćina:

• stela - stal - stolið
  
• gefa - gaf - gefið
  

Hodźi so jenakorazny, zwjetša nic dokładnje jenaki system ablawtowych rjadow wobkedźbować, dokelž su so wšelake zwukowe přesunjenja stali. Pismowy wobraz husto starše formy dołho wobchowuje, kotrež su so w rěčanej rěči hižo změnili.

Po horjeka naspomnjenej definiciji je ablawt tež w zapado- a serwjernogermanšćinje rozšerjeny přezwuk (na př. němsce Maus - Mäuse, Mäuslein; fahren - fährt), kotryž bu přez -i/j- w sćěhowacej złóžce zawinowany. Tutón je wo wjele młódši zjaw hač indoeuropski ablawt, čehoždla ani njeje systematiski abo historiski zwisk ze změnu w ablawtowych rjadach a přezwuk so zwjetša k ablawtowym fenomenam njeliči.

Znajomosć historiskich wuwićow ablawta móže husto pomhać, zo bychu so po zdaću připadne njeprawidłownosće wuwswětlili. Na přikład ma němski werb "sein" łaćonsce formje est (ist) a sunt (sind). Je trjeba wobkedźbować, zo tutej formje stej přiwuznymaj němskimaj formomaj jara pdobnej. Rozdźěl mjez singularom a pluralom we woběmaj rěčomaj da so jednorje wujasnić: praindoeuropski korjeń wobeju werbow je *h₁es-. W indoeuropskej prarěči bu zdónkowy wokal w pluralu wuwostajeny (t. mj. nulowy schodźenk ablawta), štož k formomaj *h₁és-ti za je a *h₁s-énti für su wjedźeše (-u- w łać. sunt je pozdźiše přetworjenje).

[wobdźěłać] Ablawty w sanskriće

Stari gramatikarjo sanskrita wuchadźachu wot zhubjenskeho schodźenka jako zakładny schodźenk a mjenowachu połny schodźenk Guṇa (wulki stopjeń) a podlěšenski schodźenk Vṛddhi (róst). Słowniki sanskrita, kotrež su zwjetša po korjenjach natwarjene, wobsahuje zwjetša zhubjenski schodźenk jako hesło. Nimo wokalow a/ā, i/ī, u/ū a diftongow o/au a e/ai so tež połwokale y a v jewja, nimo toho sanskrit sonantnej likwidaj ṛ a ḷ wužiwa, a tež nazalaj m a n móžetej wokalisku funkciju měć.

Sanskrit znaje 15 ablawtowych rjadow:

	redukciski schodźenk	Guṇa	Vṛddhi
I	- upab-daḥ ("teptańca")	a padyate ("dźe")	ā pādaḥ ("stopa")
II	i/y jitaḥ ("poraženy")	e/ay jetā ("dobyćer")	ai/āy ajaiṣam ("porazach")
III	u/v śrutaḥ ("słyšeny")	o/av śrotā ("posłuchar")	au/āv aśrauṣīt ("(wón) słyšeše")
IV	ṛ/r bhṛtaḥ ("njeseny")	ar bharati ("njese")	ār bhāraḥ ("ćeža")
V	ḷ/l kḷptaḥ ("přihódny sčinjeny")	al kalpate ("je přihódny, je w porjadku")	āl  ?
VI	a/m gacchati ("dźe") jagmiva ("smój šłoj")	am agamat ("dźěše")	ām  ?
VII	a/n rājñā ("z kralom" instr.)	an rājan ("kralo!" wok.)	ān rājānam ("krala" akuz.)
VIII	i/- sthitaḥ ("stał")	ā tiṣṭhāmi ("steju")	-
IX	ī gītaḥ ("spěwany")	ā(i)/āy gāyati ("spěwa")	-
X	ū	ā(u)/āv	-
XI	ī/(i)y	ayi/ay	-
XII	ū/(u)v bhūtaḥ ("bywał")	avi/av bhavitum ("bywać")	-
XIII	īr/ūr/ir/ur tīrṇaḥ ("přewjezeny")	ari/ar tarati ("přewjeze")	-
XIV	ā(m) dāmyati ("skludźi")	ami/am damaḥ ("skludźer", swójske mjeno)	-
XV	ā jāyate ("narodźi so")	ani/an janitum ("płodźić")	-

[wobdźěłać] Hlej tež

• Přezwuk

[wobdźěłać] Eksterne wotkazy

• Online Verbformgenerator Skłonjowanje němskich sylnych werbow z woznamjenjenjom ablawta

Tutón nastawk resp. wotrězk hišće ma wobsahowe mjezoty: faluja přikłady baltiskich a słowjanskich rěčow, ale tež z łaćonšćiny a grjekšćiny --Tlustulimu 17:11, 5. awg 2007 (CEST). Pomhaj Wikipediju, z tym ty jón rozšěriš a nětko wudospołniš.