Fâbrich
Da Wikipedia.
Artécol in dialèt arzân 
Evoluzione demografica
Fâbrich (Fabbrico in italiân) l'é un cmûn ed 6.049 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz e l'é tra mezanôt e matèina e a circa 32 chilômeter dal cèinter ed Rèz.
Indice |
[modifica] Stôria
[modifica] Dal j urègin al 1500
In di tèimp indrê, cme tót i teritôri l'é d' intōrna, ânca còl ed Fâbrich, dal dé d'incô, l'êra pantanôṣ. Fân da testimòni i sègn dal cà a gòcia catêdi sia int al fònd Bedòl a matèina sia int al fònd Bassoli a mezdé. A bagnêr e a inundêr sté teritôri êren i râm dal Sècia, dal Cróstel e dal Treṣnêr. A vînen inviê i lavōr ed bunéfica e 'd precîṣa arzadûra di fiòm e turèint sōl a cumincêr dal XI sècol e cun mètod sōl dal XV sècol. Per la preṣèinsa ed l'òm ind al teritôri ed Fâbrich în stê catê di rèst ed l'etê dal brònz ( X – VIII sècol p.C.) e dal peréiod etrósch. Int al 1872 al studiōṣ Gaetano Chierici al dà nutèsia ed 'na catêda ed tòmbi rumâni cun dèinter dal j êrmi e munèidi dal I e dal IV sècol p.C. e che în longobêrdi trèi tòmbi, ch' as' pōlen datêr a la préma metê dalVII sècol, catê ind l' '800 lòungh a la strêda Bedòl tra Fâbrich e Rôl. La préma vôlta ch' as gh'à nutésia ed la preṣèinsa stâbila ed l'òm ind la zôna ed Fâbrich l'é dal 772 d.C. l'é un ât d' j ûltem rè longobêrd, in ch' j ân impgnê in 'na lôta murtêla cûntra al Papêt. In chi mumèint dramâtich, al 14 ed zògn 772, i rè Desiderio e Adelchi, ragâlen al cunvèint reêl di SS. Giólia e Salvadōr ed Brèsia un pès ed tèra ed treméla èter cun, apûnt, la tèra ed Sancta Maria de Fabrega. L'é dal 980, in un diploma ed l'imperadōr Ottone II, la cunfèirma stôrica ch' a gh'êra 'na pēv ed S.Maria ind al teritôri e al la dà sòta a l'avtoritê dal vèschev ed Rèz. L'é dal 'stès documèint ch' as arfà la sicurèsa ed la preṣèinsa ed 'na cēṣa cun unî un castèl a Fâbrich, prubabilmèint fât fêr e proprietê veschêl. Fâbrich al ciâpa sèimper pió impurtânsa risèt a i cèinter aṣvèin e bèlo int al 1056 a gh'é cumprèiṣ la localitê ed Bedòl. Int al IX sècol ind al carpṣân a dvèinten impurtânt al gróp dal faméj di Gandolfingi grâsia ânch a l'amicésia cun 'n' êtra faméja impurtân : i da Canòsa, destinêda a un rōl de cmând int l'arzân, e mìa sōl, per dû sècol e pió. I Gandolféns în aministradōr reêl (gastêld) crèsen la lōr potèinsa e ṣlêrghen la lōr impurtânsa insèm a i tertôri ed la bâsa pianûra vêrs al Po. Prôpia ûn ed chilôr, Guido, fiōl ed Gandolfo, al vîn numinê in un documèint dal 1007 cun zuntê al cugnòm de Palude e da alōra al nòm da Palude al sègna quî dla 'stèsa râsa. Prubabilmèint dòunca, ânca préma dal XII sècol, i Gandolféns în gnû padròun dal castèl di Palude, destinê a dvintê, grâsia a sta faméja, ûn di pûnt fôrt ed l'avtoritê di Canòsa in sté pès ed teritôri atâch al Po. Dimòndi documèint ed pôch dôp i prém ân ed XI sòcol a dîṣen che al castèl e la zôna ciamê dalla Palude l'arcgnòs un precîṣ teritôri atâch al vicus Badulli. Difâti êren a mezdé dal paèiṣ fra Rezōl e Rōl: al pôst a's pōl arcgnòser incòra incô ind al fònd Sân Genèṣi, dōve a gh'é incòra òna dal carateréstichi dal furtificasiòun: un lêregh fusòun ed cuntōren al cèinter in dōve a gh'êra al castèl. Al pôst a s' égh rîva facilmèint incora incô da 'na strêda dréta ed cîrca ûn chilômeter ch' la gnîva druvêda int al medioēv e ind sècol dôp pr' al grândi celebrasiòun dedichêdi a Sân Genèṣi. I da Palude, ânca se sèimper ind l'òmbra di da Canòsa, a ṣlêrghen la lôr impurtânsa insém al teritôri fra Rivêlta e Palude e a mân mân aumèinten la lōr impurtânsa e i lōr pusès, a cambièn, da préma cûntra a l'avtoritê di prēt a dôp benefatōr ed la Cēṣa. Sté trasfurmasiòun a's pōl dîr ch' la cumîncia quând é andê só a Canòsa Matèlda e da l'impurtânsa ch 'al vîn avèir in di pinsêr ed lê Arduino ed la Palude, al só pió grând vasâl, al cunsiliêr, al capitân ch' al guîda in batâlia al trópi ed Matélda ed Canòsa. Arduino ed la Palude l'é dòunca l'é al proprietâri dōve adèsa a gh'é Sân Genèṣi. Int al 1136, ân ed la só môrt, al li lâsa in ereditê a i fiō Guido e Gerardo, che, per mètres a quêrt da bróti surprèiṣi, bèle int al 1147, a giûren fedeltê a còl ch' l'é un nōv prutagonésta ed la sēna polética: al Cûm sitadèin ed Rèz. Int al cōrs dal '200 a s'ivéia al câl di da Palude che pêrden impurtânsa ind la sēna stôrica e polética, a's pōl dêr la dâta dal 1257 a la fîn ed la lòunga preṣèinsa di da Palude ind al teritôri. L'é int al peréiod fr' al 1247 e al 1257 la stréca dal cuntrât pr' al pasâg ed 500 biôlchi ed tèra, aministrêdi da i de Palude, al Cmûn ed Rèz vujōṣ de sté tèri per druvêri cûntra Mântva. Al teritôri ed Fâbrichi, dvintê pusès ed Rèz ch' l' êra sòta a la Sgnuréia Estèins (Azzo d' Este), int al 1304 al vîn dê, cun Campagnōla, Rôl, Bedòl, in afét a Giberto da Curèz, che cun un ṣvêlt cambiamèint ed frûnt, al risûlta fra quî che àn casê via, int al 1306, j Estèins da Rèz, ricevènd, ed conseguèinsa, in dòun i castê ed Campagnôla e 'd Fâbrich. Al 13 mêrs 1306, in sègvit a dunasiòun, al bôregh al và in al pusès ed Curèz. Ind al cōrs dal XV sècoli da Curèz e i lōr pusès în minacê, in pió ed 'n' ucasiòun, da l'inavdèinsa d' j Estèins, che int al 1409 a cûmpren incòra al Cmûn ed Rèz; epór a vînen mìa sōl da l'estêren, mó anca da l'intêren ed la faméja stèsa câsva dal quistiòun tra i sō elemèint , che pôrten i da Curèz a 'na decadèinsa int al gîr ed dû sècol. Int al XV sècol la divusiòun ed Sân Genèṣi la ciâpa 'na grôsa spînta per la catêda, int al 1480, a tâch a la Môta ed San Genèṣi, di rèst ed 'n antîgh fabrichêt religiōṣ cun soquânt altêr ed 'na lâpida, ch 'la dà la dâta dal stâbil stès al 1009 e dedichê a Sân Genèṣi. A's cûnta ed dimòndi mirâchel sucès in còl pôst ind la secònda metê dal XV sècol tânt che Nicolò da Curèz l'é ste spînt a 'd arfêr la cēṣa in fōrmi adâti e cun 'na tòra. Int al 1489 l'à dmandê a Galeazzo, vèschev 'd Agen e vicâri dal cardinêl ed Bològna, al sustègn ind la costrusiòun dal stâbil religiōṣ, che al vîn restarvên ind al cōrs d' j ân fîn a l'ûltem dal 1790 dal cûnt Greppi ch' al la stréca e al li lâsa cme nuêter adèsa la vdòm. Bèle int al cōrs dal Xv sècol la bunéfica di trèin e la prâtica di mulèin per la daquadûra a permèten al teritôri ed Fâbrich de dvintêr in pôche tèimp al pió réch ed tót i pusès curègèiṣ.
[modifica] Dal 1500 a l'Unitê d'Itâlia
Int al 1503 e 1506 i Pêpa leone X e Giulio II a tôṣen via i benefési parochiêl ed Fâbrich e Campagnôla a favōr ed la cēṣa ed Sân Quirèin ed Curèz cunfermêda int al 1522 da 'na bòla ed pêpa Adriano VI. Int al 1550 Ippolito da Curèz, in cunisiòun che a sré scupiê in pôch tèimp la guèra fra la Spâgna e la Frância, al rinfôrsa la furtèsa ed Fâbrich, guèra ch' l' aré més sotsōvra al teritôri ed Fâbrich cun al purtêr al sfinimèint e a la fâm la popolasiòun. Int al 1557 al castèl ed Fâbrich al vîn butê zò. Al grôsi dificultê ed la popolasiòun în cunfermêdi ânca ed l'avêrta 'd un Sânt Mûnt ed Pietê, cun la mîra 'd ajutêr la pêrta pió puvrèta ed lōr cun dêr d' j imprèst sèinsa interèsi. Vêrs la fîn dal '500 Fabrizio da Curèz l'à siêlt Fâbrich cme pôst per stêregh ed cà che l'à tirê só al palâs comitêl e a la só môrt al fiōl Cosimo l'à rinfursê al rōl ed secònda cà ed Fâbrich in cunfrûnt a la capitêla Curèz gvernêda dal fradèl Siro. Al 1617 al sègna un fât impurtânt ind la stôri tra Fâbrich e Curèz: la cunsègna a Cosimo dal castèl cun tót i stâbil relatîv e al Palâs nōv, in câmbi ed l'impègn a dêr alôg a un distacamèint spagnôl in nòm ed l'Imperadōr. J ân segvèint a vèden 'na véta culturêla bòuna per Fâbrich almēno fîn al la môrted Cosimo ch' la sucêd int al 1623 ( asm arcôrden per tóti la rècita dal Pastor Fido a d ôvra ed Nicolò Bonasio). A la só môrt Fâbrich al tōrna ind l' âmbit dal Principê a tót j efèt, cun l'andêregh a drê d'ed l'é a pôch ind al trésti sôrti, cun l' acûṣa purtêda da l'Impêr a Siro d'avèir batû munèida fêlsa. Int al 1630 Don Ferrante di Gunṣêga ed Guastâla al sâcza al Castèl e al Palâs ed Fâbrich, dôp pôch mèiṣ a vîn dmandê a i sitadèin ed Fâbrich un giuramèint ed fedeltê a l'Impêr e al teritôri al vîn presidiê da trópi rugânti e che rubêven. Pr' al matenimèint dal trópi la comunitê ed Fâbrich la vîn tasêda cun 'na spèiṣa ed 1.500 bâvri la smâna e i proprietâri teriêr dêven paghêr 'na sovratâsa insé a i fèin e int al 1632 a vîn tachê 'na nōva tâsa insèm a la panificasiòun. La popolasiòun la vîn arduṣîda ed nòmer da la pèsta còla dal Manzoni, finîda int al 1633. Al prîncip Siro al dichiâra ch' an gh' la chêva mìa a paghêr la mûlta che a gh'àn dê, ed cunsegueinsa al stêt ed Curèz al pâsa a i spagnôl. Int al 1635 j Estèins, per mèz ed 'na spèiṣa ed 150.000 fiurèin d'ôr a tôṣen al pôst di Spagnôl ind al pusès ed Curèz. Mó l'é int al 1659 che a vîn fât l'invistidûra, int al stès ân Fâbrich al và a fêr pêrta 'd un nōv stêt. Al 21 avrîl 1682 a's cumincia a butêr zò l'antîga cēṣa parochiêla e al 18 ed zògn dal stès ân a's mèt zò la préma prêda ed la nōva. Al fôrt taramôt dal 1697 al fà dimòndi dân a la cēṣa in costrusiòun ch' la vîn finîda, sibèin tót, int al 1699 – 1700. Sèimper ind j ân '80 dal '600 la Câmbra Duchêla ed Mòdna la vènd a i Guidotti tót còl che gh' armâgn dèinter al cuntōren dal mûri dal Castèl. Sòta la prutesiòun mìa sōl di da Curèz mó ânca d' j Estèins i Guidotti rapreṣèinten òna fr 'al famaèj pió atîvi e prutagonésta ed la secònda capèitêla dal vèc Principê coregèiṣ. Fôrt de sté prutesiòun i Guidotti s'impònen ind l'ativitê ed la manifatûra ed la sèida e int al comêrc di tsû, in particulêr sòta la guîda ed Paolo Guidotti; ativitê ch' la dûra fîn a j ân 20 dal '700, dôp a gh'é stê un lèint andêr in ribâs fîn al falimèint che, per furtûna d' j erêd, al lêsa intât al patrimòni teriêr. Al '700 al partés cun l'ocupasiòun, da pêrt ed trópi francèiṣi e spagnôli, ed Fâbrich ch 'al vîn tirê dèinter ind al quêder ed la Guèra ed Sucesiòun spagnôla, ocupasiòun ch' l' à purtê impurtânt pèiṣ per la comunitê intêra. Int al 1707 al trópi a lâsen al paèiṣ. J ân dôp în dimòndi crétich pr' al finânsi dal cmûn ch' àn gh ' la chêva mìa a mantgnîr j impègn, in ch' j ân as dêv ânca mèter mân a l'arznadûra di pió impurtânt chêv che travêrsen al teritôri, arznadûra ruvinêda in pió pêrti e caṣva d' aluviòun dal campâgni. Tr'al 1734 e al 1748 al paèiṣ al vîn atraversê da trópi francèiṣi, spagnôli, tedèschi, incòra, cme ind i tèimp indrê, tirê dèinter ind i fât ed guèra a livèl européo: sta vôlta a' s trâta ed la sucesiòun al trôno ed Polôgnia cun al scûnter fra Avstrìa e Frância. J ân che vînen dôp în ân cun un pō ed tranquilitê in dōve a's fân impurtânt lavōr d'edilésia ed bunéfica, drenâg e scôl dal j âchev. A la fîn dal '700 arîve ânch a Fâbrich l'arbòmb ed la Rivulusiòun Francèiṣa, ind l' avtûn dal 1796 la vècia clâs dirigînta ed Fâbrich la vîn mandêda vìa. Al 14 otòber 1796 insém a l'antîga tòr póblica a ṣvintâja al triculōr e la Comunitê ed Rèz la dichiâra Fâbrich unîda a la Repóblica. Fâbrich al vîn stachê da Curèz e unî a Nuvalêra, ânch se gh'é chi pèinsa danōṣa la separasiòun da Curèz. Al paèiṣ al và dèinter in 'na situasiòun ed cunfusiòun e melcuntèint in quânt i nōv elemèint ed la Municipalitê a sèmbren mìa a l' altèsa dal cûmpit. Int al 1804 cun la dichiarasiòun e Lione ed la Repóblica Italiâna, Fâbrich la vîn unîda ed nōv a Curèz. A vîn dôp la Restaurasiòun, dôp al peréiod rivulusionâri napoleônich e sòta a j Estèin, Fâbrich al vîv un peréiod ed fêrma cunômica, a 's fà nutêr sōl per la gajêrda véta culturêla (muṣîca e teâter). Ind ' j ân 1859-60 ind al teâter Fantozzi a vînen fâti dal j asemblèi per al distâch dal Duchêt ed Mòdna e Rèz e l'uniòun al Règn d'Itâlia.
[modifica] L' amdâja al Valōr Militêr
Fâbrich l'é tr'al sitê decorêdi al Valōr Militêr per la Guèra ed Liberasiòun pr' i sacrifési ed la só gînta e per la só ativitê ind la lôta partigiâna ind al tèimp ed la secònda guèra mundiêla. Al 3 otòber 1952, al Cmûn ed Fâbrich a gh'é stê dê l' Amdâja ed Brònz al Valōr Militêr cun al segvèint mutîv:
[modifica] Al Castèl Guidotti
Al Castèl Guidotti cumprèiṣ al prém bôregh cun al fusòun ed difèiṣa, al mûri e i bastiòun dal sicsèint, l'é dal XII sècol, ânca se fât insém a un pôst dōve préma gh'êra dal costrusiòun pió antîghi. Ind l'època medievêla la stôria ed Fâbrich la s'incrōṣa préma ed tót cun còla di Della Palude, dōve al personâg pió impurtânt l'é Arduino cmandânt ed Matélda ed Canòsa, pó cun còla di Gunṣêga, di Da Curèz e d' j Estèins. L'impurtânsa dal bôregh fortifichê l'é testimuniêda ânca da 'na mâpa dal 1500 piturêda a frèsch in Vaticân. Dop divêrsi vicèndi e dôp al pusès dal Principê da pêrt d' j Estèins, l'antîgh furtèin al vîn ridòt a magaṣèin e depôṣit fîn quând int al 1676 l'arîva insé a la sēna 'na faméja ed Curèz, i Guidotti, destinêda avèir un rōl deciṣîv ind la stôria dal Castèl e 'd l' iner bôregh, grând prutagonésta ed la véta ed Fâbrich ed l'ûltem pès dal Sesèint, per quânt riguêrda al cèinter sitadèin e per còl che riguêrda la cunuméia. L'é dal 22 fervêr ed cl' ân al prém aquèst ( una pezza di terra a drê al mûri dal castèl) da pêrt ed la faméja Guidotti. Ind j ân che vînen dôp la faméja la ṣlêrga i pusès a l'intêren dal castèl ch' as cunclóden al 30 ed mêrs dal 1712 quând al nudêr ed Curèz Domenico Magnanini al fà al cuntrât ed l'aquést dal palâs e giardèin ed Fâbrich da Cristoforo Grisendi: per cîrca 13 biôlchi ed fabrichêt e relatîv trèin. I Guidotti a pêghen 16.000 frânch mudnèiṣ. Pôch pió d'un ân pió têrdi a i fradê Guidotti a 'gh vînen vendûdi, da la Câmbra Duchêla ed Mòdna, i fusòun dal castèl. Tót i stâbil e trèin dal vèc castèl a dvèinten ed proprietê di Guidotti e acsé armagnrân e in pêrta armâgnen incòra incô.
[modifica] La cēṣa ed Sânta Maria Assunta
La préna vôlta ch' as pêrla ed la cēṣâ ed Fâbrich l' é ind al documèint dal 772 di Rè longobêrd. In cl' època la cēṣa la gh'é cun al tétol ed Santa Maria Assunta de Fabrega, dedichêda a la Madòna Asûnta; la gh' à al 'stès tétol ânca la secònda dal 1465 e ânca la têrsa còla dal dé d'incô dal 1682-87. La préma e la secònda cēṣa êren al cèinter ed l'antîgh castèl, dōve adèsa a gh'é al côro e, secònd l'antîga l'uṣânsa, la facêda l'êra girêda a sîra in môd che al prêt al prés dîr la Mèsa girê vêrs matèina. La secònda cēṣa l'êra in stîl gôtich mèinter còla d'incô l'é barôca, prugetêda da l'archtèt Girolamo Beltrami, sculêr dal Vigarini. La mésa zò ed la préma prêda, ed la cēṣa d' adèsa, l'é dal zógn 1682. Sînch ân pió têrdi, int al 1687, al stâbil l'é finî e inavgurê ind la fèsta ed Sân Genèṣi, al 25 agòst. La cēṣa d'al dé d'incô l'é a 'na navêda sōl cun trèi capèli da tóti al dō pêrti, cun clòuni, cun vôlti a bòta e cun l'absîda. Al só intêren al Côro l'é in nōṣa intajê dal 1725 ad ôvra dal curzèiṣ Malaguzzi, al Tabernâchel l'é ôvra ed Serafino Tencalla mèinter al péli ed l'âcva Sânta e i tavlèin ed fiâch a l'altêr magiōr în dal malmarèin Giovanni Maria Folcatelli. I pajôt in scajôla di divêrs altêr în ôvra dal Prêt mudnèiṣ Giovanni Massa ( 1660-1741), ed Giovanni Pozzuoli e di êter ed la Scōla Carpṣâna: în 'd un cêrt interèsi artéstich, da amirêr la vésta dal paljôt ed l'altêr magiōr. 'Na stâtva ed la Madòna dal Setsèint restarvêda vêrs la fîn dal XX sècol, l'é ind l'antîga nécia ed l'altêr ciamê 'na vôlta Altêr ed la Madòna dal Castèl, cme riṣûlta dal relatîv paljôt dōve, ind al cèinter, un antîgh castèl al fà da sfònd a la figûra ed la Madòna. Ind l' âbsida, la tèila ed l'Asunsiòun ed Maria l'é dal 1688 e l'é ôvra dal pitôr francèiṣ Antonio Missoli, côpia ed la tèila ed l' Asûnta dal Caracci tgnûda da cât ind la Galeréia ed Dresda. La tèila dal préma altêr a dréta gurdânda al persbitèri, la rapreṣèinta l'apôstol Sân Bertlamè (scōla mudnèiṣa dal XVII sècol). A l'atêr dal Santèsim, as pōl amirêr la tèila in dōve 's vèd la Madòna ch' la prèiga a i pē ed la Crōṣ, ôvra dal mudnèiṣ Sigismondo Caula ( XVII sècol). In fònd a dréta, la tèila dal Bambèin Gesó cun Sân Jusèf e Sân Francèsch ed Paola, l'é ôvra dal curzèiṣ Girolamo Donnini (1681 – 1743), fâta int al 1735 per la faméja Rubini ed Fâbrich. In fònda a mansèina la tèila ed Francesco Striga (1635 – 1709) cun Sân Girolêm e Sânt' Antòni Abê.
[modifica] Materiêl pr'andêregh in fònda
(manca):
- Marco Bianchini, Luisa Bosi - Fabbrico dal ducato al regno : i primi decenni dell'unificazione nazionale in un comune della bassa padana - Fabbrico : Comune, 2001.
- Rolando Cavandoli - Un popolo resistente, Fabbrico 1919-1946 : comune decorato di medaglia di bronzoal valor militare della Resistenza - Fabbrico : Anpi, 1986
- Bernardo Davolio Marani - La storia di Fabbrico - Fabbrico : Centroffset, 1988
- Gabriele Fabbrici - Fabbrico: Pagine di una storia - Fabbrico : Comune, 1994
Albinèa · Bagnôl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Casalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân
