Michael Collins
Oddi ar Wicipedia
Roedd Michael John ("Mick") Collins neu Micheál Ó Coileáin (16 Hydref 1890 - 22 Awst 1922) yn arweinydd y gwrthryfel Gwyddelig yn erbyn Prydain ac yn Weinidog Cyllid a phennaeth y Lluoedd Arfog i Weriniaeth Iwerddon
Ganed Michael Collins yn Sam's Cross, ger Clonakilty, Swydd Corc, Iwerddon, i deulu o ffermwyr gweddol gefnog. Roedd ei dad, hefyd yn Michael Collins, yn 60 oed pan briododd Marianne O'Brien. Cawsant wyth o blant, ond bu farw ei dad pan oedd Mick yn chwech oed.
Gadawodd Colins yr ysgol yn bymtheg oed ac aeth i Lundain i chwilio am waith. Yno ymunodd a'r Frawdoliaeth Weriniaethol Wyddelig (IRB), cymdeithas oedd yn ymladd am annibyniaeth Iwerddon. Cymerodd ran weddol amlwg yng Ngwrthryfel y Pasg yn Nulyn yn 1916, ond gan na chafodd ei adnabod fel un o'r arweinwyr, ni chafodd ei ddienyddio fel y prif arweinwyr. Cafodd ei garcharu yng ngwersyll carchar Frongoch ger Y Bala hyd mis Rhagfyr 1916.
Pan aeth yn ymladd rhwng y gweriniaethwyr Gwyddelig a'r lluoedd arfog Prydeinig, yn cynnwys y "Black and Tans", yr oedd Collins yn chwarae rhan amlwg iawn. Er gwaethaf holl ymdrechion y milwyr a'r plismyn Prydeinig, ni allasant ei ddal, er ei fod yn aml yn cerdded heibio iddynt ar strydoedd Dulyn. Ar 21 Tachwedd 1920 trefnodd Collins i'w ŵyr saethu 14 o swyddogion y fyddin Brydeinig oedd yn casglu gwybodaeth am y gwrthryfelwyr. Fel dial, aeth mintai o'r Black and Tans i gêm Peldroed Gaeleg yn Croke Park yn Nulyn a saethu ar y dyrfa, gan ladd deuddeg, yn cynnwys un o'r chwaraewyr. Cofir am y diwrnod fel Bloody Sunday.
Erbyn 1922 yr oedd y llywodraeth Brydeinig yn barod i drafod telerau heddwch, ac aeth Collins gyda nifer o arweinwyr eraill i Lundain i negodi gyda llywodraeth David Lloyd George. Cynigiwyd iddynt weriniaeth annibynnol, ar yr amod fod chwech sir yng ngogledd yr ynys yn parhau dan lywodraeth Brydeinig fel Gogledd Iwerddon. Cytunodd Collins a'r lleill, er ei fod yn gwybod y byddai hyn yn annerbyniol gan rai o'r rhai oedd wedi bod yn cyd-ymladd ag ef. Aeth yn rhyfel cartref yn erbyn y rhai oedd yn gwrthod derbyn y cytundeb, yn cynnwys Éamon de Valera. Gerllaw Corc ar 22 Awst,1922 yr oedd Collins yn teithio mewn modur pan ymosodwyd arno gan fintai oedd yn gwrthwynebu'r cytundeb. Gallasant fod wedi gyrru ymlaen allan o berygl, ond mynnodd Collins aros a chymeryd rhan yn yr ymladd ei hun. Tarawyd ef gan fwled a'i ladd yn y fan.
