Aitzineuskara

Wikipedia(e)tik

Aintzineuskararen hedapena 1 urtean.

Aitzineuskara esaten zaio euskara historikoa (idatzia) baino lehenagoko euskara hipotetikoari. Euskarak ahaide ezagunik ez daukanez barne berreraiketa izeneko teknikaren bidez garatzen da teoria hau. Arlo honetan aurrerapenik handienak Koldo Mitxelena eta Joseba Lakarra hizkuntzalarien eskutik etorri dira, biek garai ezberdinetako hizkuntza-egoerak proposatu arren. Mitxelenarenak erromatarrak etorri baino lehenagoko hizkuntza egoera islatuko luke, eta Lakarrarenak, bigarren urrats moduan, zeltak etorri aurretikoa.

[aldatu] Fonologia

André Martinet izan zen aitzineuskararen sistema fonologikora arrakastaz hurbildu zen lehena. Latinetiko maileguetan hitz barruan leherkarien [+/- ahots] tasuna mantentzen zen, baina hitz hasieran ez zen holakorik eta [+ahots] gertatzen ziren guztiak. Esaterako pace(m)>"bake". Proposatu izan zen euskaraz ezberdintze hori hitz barruan baino ez zela gertatzen, baina honek ez lirudike normala munduko hizkuntzen artean. Martinetek eztabaidara ekarri zuen danieraren leherkarien sistema, non tasuna ez den [ahostun/ahoskabe], baizik eta [ fortis/lenis ], hau da, fonema batek gauzatze indartsua du eta besteak ahulagoa. Horretaz aparte, bakoitzak ebakera ezberdina du kokapen indartsuan (berba hasieran) edo ahulean (bokal artean) dagoen. Latinetiko hotsak batekin ala bestearekin ordezkatzen ziren kokagunearen arabera.

Mitxelenak sistema hau onartu, eta gainera, sistema osora zabaldu zuen. Honela, fortis sail oso bat gertatzen zen, bakoitzak bere pareko lenisarekin. Honez gain, Mitxelenak /m/-a sistematik baztertu zuen, hots bigarrenkaria zelakoan (gehienetan /b/ baten lekuan dago, hurbileko /n/ baten eraginez sortua), /p/ fonema ere baztertu zuen banaketa osagarrian agertzen zelakoan eta hots sabaikariak ere adierazgarritzat jo zituen. Bestalde /n/ eta /l/-ren forma fortisak (/N/ eta /L/) proposatu zituen. /N/ fonemak azaltzen du zergatik latinez <nn> grafia duena /n/ bezala mantentzen den gaurko euskaraz eta <n> zena desagertu egin da. Era berean lehengo /L/ak gaur /l/ bezala gordetzen dira eta /l/ zirenak /r/ bakunak dira. Lenizio prozesu hauek Erdi Aroa baino lehen gertatu bide ziren.

Beraz, Mitxelenak honako sistema proposatzen zuen, Lakarrak ere onartzen duena:

fortis-ak (p) t k L N R s z

hasperenketa h

lenis-ak b d g l n r ts tz

[aldatu] Erro silabikoa

Lakarrak CVC eredu silabikoa proposatzen du Aitzineuskara Zaharrerako, euskal ondare zaharreko hitzetatik ondoriozta daitekeenez, aurretik proposatua izan zen CVCV eredua baztertuz. Mitxelenak ostera (C)V(W)(R)(S)(T) proposatua zuen, baina Lakarraren ustez eredu zabalegia da, eta gainera kokagune guztiak ez dira inongo berbatan betetzen. Eredu honetako hitzak dauzkagu oraindik gaur egingo euskaran, hala nola "lur", "zur" edo "gar". Dena den, erro silabiko hauek fonologia atalean azaltzen diren murriztapenak zituzten.

[aldatu] Morfosintaxia

Idatzizko testurik ez izateak aitzineuskararen morfosintaxia ezagutzea asko oztopatzen du. Hala ere aditz trinkoen ezaugarriek, esaterako, bidea ireki zioten Ricardo Gómezi euskarak gaurko SOV hitz hurrenkera beharrean VSO izango zuela. Beste ezaugarri bat izango zen adjektibo kategoria itxia izatea, gaur adjektiboa erabiltzen dugun kokalekuetan partizipio, mailegu edota erlatibozko perpausak erabiliz, guztiak izenaren eskumatan.

[aldatu] Lexiko sorkuntzarako baliabideak

Garai berantiarrago batean aipatutako CVC erroek aurrizkiak hartzeko gaitasuna garatu zuten (gaurko euskarak ez bezala) eta CV-CVC moduko hitzak daukagu garai honetakoak ("lagun", "mehar" <*benar).

Joseba Lakarraren aitzineuskara zaharraren erro monosilabiko bikoiztuaren eredu zenbait hitzak:

Euskara	Aitzineuskara	Aitzineuskara zaharra
adar	*adaR	da-dar ← dar
adats	*adats	da-dats ← dats
idi	*idi	di-di ← di
azal	*azal	za-zal ← zal
eder	*edeR	de-der ← der
odol	*odoL	do-dol ← dol
gogor	*gogoR	go-gor ← gor
ahal	*anaL	na-nal ← nal
ahantzi	*anan-tz	na-nan ← nan
har	*anaR	na-nar ← nar
ihintz	*inin-tz	ni-nin ← nin
ohol	*onoL	no-nol ← nol
hur	*unuR	nu-nur ← nur
ohoin	*(h)onoin	*(h)oin-(h)oin
zezen	*zezen	ze-zen ← zen

Beste aitzineuskal adibide batzuk:

Iturria	Euskara	Aitzineuskara
Joseba Lakarra	ahari ahuntz	(h)an- + lat. ARIES* *(h)an-(h)untz
FHV	ardo	*ardano
FHV	arpin artzain	ardi-bini ardi-zani
FHV	elkar	*(h)ark-(h)ar
FHV	arrain	*arrani
FHV	mehe	*bene
FHV	mihi	*bini
FHV	ekaitz	*egu-gaitz
FHV	elai	*eLana
FHV	enara	*eNala
FHV	hezur	enazur (anezur?)
FHV	eme	*en-be
FHV	ikatz	enikatz edo inikatz
FHV	ez	*eze
FHV	gazta	*gaztana
FHV	ilargi	*(h)iL(e)-argi
FHV	ihi	*ini
FHV	orga	*organa
FHV	seme	*sen-be
FHV	sehi	*seni
FHV	suhi	*suni
FHV	ume	*un-be
FHV	zain (jarduera)	*zani
FHV	zii, zi	*zini

Aditz zahar eredua Koldo Mitxelena, Alfontso Irigoien, Larry Trask, Ricardo Gómez, Joseba Lakarra, etb. arabera.

Euskara	Aitzineuskara	Aitzineuskara zaharra
jakin	*e-aki-n
ibili erabili	e-biL-i e-ra-biL-i
∅ dut duk	e-du-n dadut ← da-du-da daduk ← *da-du-ga
egon nago hago gaude daude	e-go-n nago ← ni-da-go hago ← hi-da-go gagode ← gu-da-go-de dagode ← ?
izan naiz haiz	e-iza-n naiza ← ni-da-iza haiza ← *hi-da-iza
∅ di(n)aust, di(n)ost	enau(t)si dinau(t)sda
joan eraman	e-oa-n e-ra-oa-n