ارگ تبریز
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
 |
پیشنهاد شده است که ارگ علیشاه با این مقاله یا بخش ادغام گردد. (بحث). |
 |
این مقاله به تمیزکاری نیاز دارد. لطفاً آن را تا جایی که ممکن است از نظر املا، انشا، چیدمان و درستی بهتر کنید. سپس این الگو را از بالای مقاله حذف کنید. محتویات این مقاله ممکن است غیرقابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشد یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کرده باشد. |
ارگ علیشاه یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار میگیرد.
این بنا توسط خواجه تاج الدین علیشاه بنا شده‌است.
ارگ علیشاه و محوطه باستانی آن در ۱۵ دیماه سال ۱۳۱۰ هجری خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌است و نقشه خریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی «اداره کل حفاظت آثار تاریخی» مشخص و مورد تایید اعضا قرار گرفته‌است.
ارگ تبریز بر اثر زمین‌لرزه و گذر زمان تا قسمتی خراب شده‌است. برنامه تخریب و تبدیل ارگ علیشاه به مصلای تبریز از سال ۱۳۶۰ و در زمان امامت جمعه آیت‌الله ملکوتی در این شهر آغاز شد. در آن سال بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد.
امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه روزگار آبادانی آن است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل دهنده ایوان طاق‌پوش و حمال طاقی استوانه‌ای عظیمی بود است که فضای به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصبر اصلی مسجد علیشاه به شمار میرفته‌است. بقایای موجود بنا، حکایت از یک ایوان به عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته دقت رد تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به نظر میرسد) بوده‌است.
- حمد الله موستوفی در کتاب نزهت القلوب که در ۷۴۰ هجری نگاشته‌است چنین میگوید:
«وزیر خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی در تبریز و در خارج محله نارمیان، مسجد جامع بزرگی ساخته که صحن اش دویست گز در دویست گز و در صفحه‌ای بزرگ، از ایوان کسری به مداین بزرگ‌تر، اما چون در عمارت اش تعجیل کردند، فرو آمد و در آن مسجد انواع تکلفات به تقدیم رسانیده‌اند و سنگ مرمر بی مقیسا در او به کار برده و شرح آن را زمان بسیار یابد.»
- شاردن در سیاحتنامه خود مینویسد:
«تعداد مساجد تبریز دویست و پنجاه است.... مسجد علیشاه تقریباً بالتمام مخروبهی و منهدم شده‌است. قسمت‌های سفلی که به گزاردن نماز افارد مردم اختصاص دارد و مناره آن را که بسیار رفیع و بلند است، مرمت کرده‌اند. هنگام ورود از ایروان نخستین اثری که از تبریز مشاهده می‌شود، همین مناه است. چهار صد سال می‌شود که این مسجد را خواجه علیشاه بنا کرده‌است. مشارالیه صد اعظم غازان خان شاهنشاه ایران که مقر سلطنتش تبریز و در همانجا به خاک سپرده شده بود است. هنوز هم مقبره وی (غازان خان) در یک منار (برج) مخروبه عظیمی که به نام او، منار «غازان خان» (شنب غازان) نامیده مشود مشهود است.»
- شفیع جوادی در کتاب «تبریز و پیرامون» چنین نوشته‌است:
«در زمان عباس میرزای قاجار این بنا به محل قورخانه و مخزن مهمات لشگر تبدیل یافت و به همین سبب نیز نام «ارک» به آن دادند. از ارک علیشاه اکنون ویرانه‌ای بیش نمانده‌است. بلندی ساختمان فعلی ۲۵-۲۶ متر و دهانه محراب آن ۳۸ پا و ۶۹ پله بین دو دیوار از سمت خاور دارد که میتوان به بالای بنا رفت. در زمان رضا شاه، قسمیت از پهنه اطراف آن را به صورت باغ و گردشگاه عمومی (باغ ملی) درآوردند و سالن نمایشی نیز در کنار آن بنا کردند. اخیرا نیز در برنامه‌های شهرسازی نیز منظور شده و قرار است اطراف آن را به صورت میدان و خیابان وسعت بدهند به طوری که بنای باقیمانده که سمبل تبریز است، در وسط میدان قرار گیرد.»
- در مقاله‌ای مفصل از «مجله هنر و مردم» از نویسنده‌ای بی نام چنین آمده‌است:
«وقتی که به کنار خیابان ارک رسیدم دربش را باز دیدم همان جوی آبی که حمد الله موستوفی و ژان شاردن و دیگران از آن نام برده‌اند وسط باغچه بزرگی جلو دیوار عظیم ارک به چشم میخورد. زلال و روان و در دوسمتش درخت و چمن. به سمت چپ، ساختمانی بود که بر سردرش نوشته بود :تئاتر آذربایجان". این قسمت را در زمان رضا شاه ساخته‌اند. روبروی من صحنی بود میان سه دیوار که عظیم بالا رفته بود و سمت چپش ۶۹ پله با فاصله‌هایی بیش از ۲۰ سانتیمتر که بالا رفتن را دشوار می‌کرد و نفس را میراند. پله یک بار پیچ میخورد و بعد با همان فاصله میرسد به بالای دیوار. بلندی دیوار ۲۵ متر است و ضخامت آن حدود ۱۰ (دقیقا ۱۰٬۴۰ متر) که شاید در گذشته با کاشی یا مرمر پوشیده بود اما من که اثری از این دو ندیدم. دور سه دیوار را گشتم با جاهای قرار دادن تنفگ که در اطراف دیدم به تمام بارویی عظیم به نظرم آمد و ظاهراً از زمان عباس میرزا که مسجد علیشاه را تبدیل به قورخانه و انبار مهمات کردند، همین شکل مورد استفاده را هم پیدا کرد. به شکلی که هیچکس ممکن نست از ۶۹ پله بنا بالا برود و در و دیوارها را بگرددو بگوید که اینجا مسجد بود است و نه یک قلعه مستحکم نظامی....
دور دیوارها- از بالا- حفره‌های بزرگی دیدم که به دهنه چاه مانندی و کبوتران جاهی را دیدم که در عمق این خفره‌ها آمد و شد می‌کردند. بعد به تحقیق دریافتم که این حفره‌ها آغاز راههای زیرزمینی و دالان‌های بسیار پهن و بلندی بوده که در زمانهای مختلف بویژه در دوره قاجاریه و در جریان انقلاب مشروطه و شازد هم در دوره مغول م زمانهای پس از آن به عنوان راههای مخفی برای فرار و رسیدن سریع از اینجا به جاهای دیگر به کار می‌آمده‌اند.»
- احمد کسروی در تاریخ مشروطه میگوید:
«غزوخان (به لحجه کردی همان عزت الله خان است) از وضع آشفته دوران محمد علی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله ور شده بود. آزادیخواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پست صحن دوم به دهنه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارک علیشاه میرسد.»
- در کتاب «تبریز و پیرامون» نوشته شفیع جوادی از قول مدیر کل وقت فرهنگ آذربایجان آقای بیت الله جمالی چنین آمده‌است:
«قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطه مسجد استاد و شاگر سابق بنا شده‌است، چند سال پیش فرود مینشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود اما بن آن که کاوش کنند آن را پر کردند. احتما می‌رود که تونل قسمتی از این را زیر زمینی بود است به طوری که بیت الله جمالی تعریف می‌کرد، این راه به قدری بزرگ بود که میشد با درشکه از آن عبور کرد.
پشت دیوار بلند ارک تبریز در هر سه سمت ویرانه‌است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای، دهانه محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده‌است که در زمان سلطنت رضا شاه قسمتی از تپه اطراف ارک را به صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بود است... به طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشته آن از ارک به شنب غازان و رشته دیگر به باغمیشه فعلی محل سابق ربع رشیدی و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانه اجی چای به حوالی فرودگاه میرسد.»
- مطالب زیر از گفته‌های آقای دکتر علی اکبر سرفراز باستان شناس و استاده دانشگاه که در تابستان ۱۳۵۰ و ۵۲ به ترتیب به مدت ۲ و ۱ماه در باره این بنا تحقیق کرده‌اند آورده شده است(نقل از کتاب ارک علیشاه تبریز - اثری ماندگار):
- بنای ارک بنایی ناتمام است و به دو بخش قدیمی و جدید تقسیم می‌شود. بخش جدید توسط تاج الدین علیشاه به بخش قدیمی افزوده شده‌است. بخش قدیمی که در سال ۱۳۶۰ تخریب شد در شمال و بخش جدید در قسمت جنوبی که اکنون باقی است ساخته شده‌است.
[ویرایش] ضوابط حریم بنای ارک علیشاه
«محوطه داخل خط و نقطه که در نقشه نموده شده‌است، عرصه باستانی بنای تاریخی ارک علیشاه معین می‌شود که از هرگونه اقدام ساختمانی در آن باید خودداری گردد. در سایر قسمت‌های خارج از خط و نقطه و محدود به جهار خیابان پهلوی، شاه، جم و ارک احداث ساختمان حداکثر دوطبقه به ارتفاع ۷ تا ۸ متر با بررسی و موافقت قبلی اداره کل آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران مجاز میباشد. در خارج از این محوطه در مقابل خیابانهای پهلوی و شاه، احداث ساختمانهای چهار طبقه تا حداکثر ۱۳ تا ۱۴ متر از سطح خیابان با نمایی هماهنگ با معماری محل مجاز است. در مقابل خیابانهای جم و ارک احداث ساختمانهای سه طبقه حداکثر تا ارتفاع ۱۰ تا ۱۱ متر از سطح خیابانها هماهنگ با معماری محل بلامانع خواهد بود.»
[ویرایش] منابع
- کتاب ارک علیشاه تبریز-اثری ماندگار
- روحانی، بیژن. میراث تبریز و سیاست‌مداران. رادیو زمانه. بازدید در تاریخ ۲۱ مارس ۲۰۰۸.
- ارگ ۷۰۰ ساله علیشاه تبریز همچنان در معرض تخریب است. خبرگزاری دانشجویان ایران. بازدید در تاریخ ۲۱ مارس ۲۰۰۸.
