Paleolito
Wikipedia(e)tik
| Historiaurreko aroak |
 |
| Pleistozenoa |
|
Paleolitoa |
|
|
|
| Holozenoa |
|
|
|
Paleolitoa (grezieratik παλαιός, paleos, zahar eta λίθος, lithos, harri edo Harri Aro Zaharra) giza teknologia garatzen hasi zen Harri Aroko lehen garaia da. Oso aldi luzea da: gizakiak sortutako lehen kulturarekin hasi (K. a. 3.000.000) eta K. a. 9000. urte arte hartzen du. Denbora luze horretan gizaki mota ezberdinak sortu eta galdu egin ziren, gaur egun ezagutzen dugun "Homo sapiens sapiens" gizakiarenganaino iritsi arte. Mesolito garaia arte hedatzen da.
Paleolitoari harri landuaren aldia deitzen zaio. Antzinako gizaki mota bakoitzak modu berezi eta ezberdinez landu ohi baitu harria, gero eta trebezi handiago eta modu konplexuagoz alegia. Aro luze hori errazago aztertzeko hiru azpi-arotan banatu da Paleolitoa, eta horietako bakoitza, halaber, beste hainbatetan. Aro bakoitzean bizi izan zen gizaki mota eta harria lantzeko erabiltzen zituzten teknikak errazago ikertu izan dira horrela.
Hondokoak dira Paleolitoaren lehen hiru banaketak:
- Behe Paleolitoa (K.a. 3Mi - 150.000)
- Erdi Paleolitoa (K.a 150.000 - 38.000)
- Goi Paleolitoa (K.a. 38.000 - 9.000).
Eduki-taula |
[aldatu] Paleolitoa Euskal Herrian
Sakontzeko, irakurri: Euskal Herriko historiaurrea
[aldatu] Behe-Paleolitoa
Behe-Paleolitoa orain dela 1.500.000tik 100.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetan Euskal Herrian atxeliar kultura garatu zen eta Homo neanderthalensisa bizi zen. Ez da aurkitu garai honetako hezurrik[1] baina bai hainbat harri landu. Urbasako iturri batzuetatik gertu, Koskobilon eta Diman hainbat aztarna aurkitu dira.[2] Euskal Herrian orain dela 200.000tik hasten da kontatzen, lehenagoko aztarnarik ez baita aurkitu. Euskal Herrian, garai hartan, kobazuloak erabiltzen ziren babesteko. Kobazulo hauetatik gertu beharrezkoak ziren gauza guztiak egon behar ziren: janaria, ura, egurra...
Euskal Herritik gertuko lekuetan Homo antecessorren hezurrak aurkitu dira, batez ere Atapuercan. Bertan aurkitutako hezurrez gain bifazak eta antzeko tresnak aurkitu dira eta horiek Euskal Herrian ere badira.
Aurkitutako aztarnategirik garrantzitsuenak Lezetxiki, Urrunaga, Gazolatz, Irikaitz eta Iruñean daude.
[aldatu] Erdi-Paleolitoa
Erdi-Paleolitoa orain dela 100.000 urtetik orain dela 35.000 urtera luzatzen den aldia da. Garai honetako aztarna ugari aurkitu dira, guztiak Neanderthalarekin lotutakoak. Garai hartako gizakiak biltzaileak eta ehiztariak ziren, eta euren hildakoak lurperatzen zituzten lehenengoak dira. Arrasateko Lezetxikin aurkitu dira Euskal Herriko hezurrik zaharrenak.
Garai honetan landarez eginiko jantziak erabiltzen zituzten[3], eta animalien tendoiak eta ileak aurreko garaia baino gehiago erabiltzen ziren. Horrek ehizaren gehikuntza egon zela adieraz dezake.
Aztarnategi gehienak ibaien inguruan daude, urak garrantzi handia baitu. Aurkitutako aztarnategi garrantzitsuenak hauek dira: Arrillor, Axlor, Olha eta Amalda. Garrantzi pixka bat txikiagoarekin garai honetan Isturitz, Koskobilo eta Lezetxiki daude.
[aldatu] Goi-Paleolitoa
Goi-Paleolitoa orain dela 35.000 urtetik 10.000 urtera luzatzen da mundu osoan, baina Euskal Herrian pixka bat luzatu daiteke, neolitoaren sarrera beranduago izan baitzen. Epe honetan Neanderthaleko gizakia Homo sapiensarengatik aldatu zen, gaur egungo gizakia. Euskal Herrian 15-20 pertsonako taldez osatutako leinuak bizi ziren[3], kobazulo txikiagoetan eta askotan lautadatan ere.
Garai hau oso hotza izan zen, azkeneko glaziazioarekin bat. Itsasoa gaur baino 100-120 metro beherago zegoen. Garai honetan hilobiratzeak eta musika bezalako portaera sinbolikoak agertu ziren.
Garai honetan aztarnategi ugari daude, baina garrantzitsuenak hauek dira:
- Isturitze
- Nafarroa Behereko Donamartirin kokatuta aztarnategirik garrantzitsuena da, hainbat aztarnaz gain munduan aurkitutako txirularik zaharrena dago bertan.
- Gatzarria
- Zuberoako Züharan kokatuta Chatelperroniar kulturatik Gravette kulturara doazen teknikak aurkitu dira.
- Koskobilo
- Nafarroako Olaztin, hainbat aztarna, baina gaur egun apurtua dago harrobiaren eraginez.
- Bolinkoba
- Bizkaiko Abadiñon, Gravette, Solutre eta Madeleine kulturaren hainbat aztarna aurkitu dira.
- Labeko Koba
- Arrasaten, Gipuzkoa. Gaur egun apurtua dagoen arren 1987tik 1989ra hainbat aurkikuntza egin ziren bertan.
- Ekain
- Deban (Gipuzkoa), labar aldeko hainbat margo oso interesgarri aurkitu dira bertan, Madeleine kulturaren aldikoak.
- Aitzbitarte
- Gipuzkoan, Errenterian. Bost kobazulo dira guztira eta horietatik hirutan hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin dira.
[aldatu] Epipaleolitoa
Epipaleolitoa Euskal Herrian orain dela 10.000 urtetik 6.500 urtera doan epea da. Epe honetan hobekuntza klimatiko handia egon zen eta horregatik kobazuloetatik lautadetara bizitzera joateko aukera zabaldu zen. Garai honetan jantziak animalia larruekin eta landareekin egiten ziren, jada botoi eta joskurekin.
Garai honetan labar-artea galdu zen eta arte eroangarria ia-ia desagertu. Hala ere hilobiratze sinbolikoak geroz eta ugariagoak dira eta honek beste mundu baten sineskera egon daitekela esan nahi dezake.[3].
Aztarnategi garrantzitsuenak haeuk dira:
- Antton Koba
- Oñatin dagoen kobazulo honetan Azil aldiko aztarnak aurkitu dira.
- Santimamiñe
- Kortezubin. Urte askotan garrantzi andiko aztarnategia izan zen, bertan aurkitutako material kopuruagatik eta labar-arteagatik. Bertako IV eta V mailetan aurkitu dira Epipaleolitoko aztarnak.
- Fuente Hoz
- Anuzitan dago gaur egun gauza gehien aurkitu diren aztarnategia, epipaleolitotik neolitora doana.
- Zatoia
- Abaurregainan kokatua Pirinioaldeko aztarnategi garrantzitsua da, Azil aldiko aztarnategi zaharrak aurkitu dira.
