Dağ
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Dağ, çevresindeki karasal alanlardan daha yüksek olan kara kütlelerine verilen addır. Türkçe kökeni Çince'deki "tai" sözcüğüne dayanan sözcük "tağ" olarak Türkçe'ye girmiş zamanla da bugün kullanılan halini almıştır.[kaynak belirtilmeli] "Dağlık" sıfatı, dağlarla ilişkili ve kaplı alanları tanımlamak için kullanılır.
Dağlar genellikle tepelerden daha yüksek olmakla beraber, tepeler ve dağları yükseklikleriyle birbirinden ayırmak için evrensel olarak kabul edilmiş standart bir tanımlama yoktur.
Dünyada birçok dağ olup bunların ortaya çıkış nedeni farklıdır. Bazı dağlar yerin sıkışmasıyla oluşken bazı dağlar lavların yeryüzüne çıkıp donmasıyla oluşur. Yanardağların lavlarının kaynağı, magma denen çok sıcak kütledir.
Asya'nın %54'ü, Kuzey Amerika'nın %36'sı, Avrupa'nın %25'i, Güney Amerika'nın %22'si, Avusturalya'nın %17'si ve Afrika'nın %'3'ü dağlarla kaplıdır. Dünya'nın karasal kütlesinin %24'ü bütünüyle dağlıktır. İnsanların %10'u dağlık bölgelerde yaşar. Dünya'nın nehirlerinin çoğu dağlık kaynaklarca beslenir ve insanlığın yarısından fazlası su için dağlara bağımlıdır.[1][2]
Tüm dağlar yalnızca dünyada değildir. Diğer gezegenlerde de dağlar vardır. Bunlara örnek olarak Venüs'te Gila Dağı (3km) ve Türkiye'nin yarısına yakın bir alan kaplayan, Güneş Sisteminin en yüksek dağı Mars'taki Olympus Mons (25km) örnek verilebilir. Bunların dışıda Ay'da 8 km ve yine Mars'ta 18 km yüksekliğindeki dağlar verilebilir fakat bu dağların yükseliklerinin ölçümü gezegenin yüzeyinden itibaren yapılmaktadır ve Mars'taki dağlar sönmüş birer volkandır. Dünyanın en yüksek dağları olan Himalaya Dağları'ndaki en yüksek tepe Everest Tepesi ise 8850 metre yüksekliktedir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Tanımlamalar
Bazı kaynaklar dağı, göze çarpan sivri bir tepesi olan, belirli bir yüksekliğin üzerindeki topoğrafik çıkıntılar olarak tanımlarlar; örneğin Britannica Öğrenci Ansiklopedisine göre, dağlar; "genellikle 610 metre (2,000 fit) üzerinde yükselir".[3] Diğer taraftan, Britannica Ansiklopedisi, yüksekliğe sınır koymadan, kavramı sadece "jeolojik açıdan standartize edilemeyen terim" olarak" ifade eder.[4]
[değiştir] Birleşik Krallık'ta
Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığında, Çevre Bakanlığı, "dağ"ı, 600 metrenin üzerinde olan bütün karalar olarak tanımlar. Bu ölçüm yaklaşık olarak 2,000 fite (610 m.) karşılık gelir. [5] İskoçya 2003 yasaları, bu tanımdaki gibi görülmez ve "dağ" tanımı daha öznel şekilde; 914.4 metrenin (3,000 fit) üzerindeki tepeler için kullanarak, onları "Munro"lar olarak sıralar. Birleşik Krallık'ta, tepe tanımı, yüksekliğine bakmayarak yaygın şekilde bütün tepeler ve dağlar için kullanılır.
[değiştir] Birleşik Devletler'de
Birleşik Devletler'de Coğrafik İsimler heyeti, 305 m (1,000 fit) altı (bazıları 100 fit kadar küçüktür) özellikteki yüzlerce kara alanını "dağ" adı altında listeler. Bu Birleşik Devletler'in her yerinde, hatta Kaskad Dağları olarak bilinen alçak yüksekliklerin baskın olduğu batı kıyıları için de geçerlidir. Ancak heyet henüz, dağları, tepeleri ve diğer yükseklikleri ayırmaya kalkışmamıştır ve hepsini, nasıl isimlendirildiğine veya yüksekliğine bakmayarak basitçe "tepe" (summit) olarak sınıflandırır. Bununla beraber, heyet, Tom Sıradağları (en yüksek tepesi 1,200 fit; 366 m) gibi alçak dağ sıralarını "sıradağ" olarak listeleyip sınıflandırır.1
[değiştir] Yükseklik
Bir dağın yüksekliği onun deniz seviseyinden yüksekliğine göre belirlenir. Andlar ortalama 4 km iken; Himalayalar deniz seviyesinden ortalama 5 km yukarıdadır. En yüksek dağ, Himalayalarda bulunan 8.848 metre (29,030 ft) yüksekliğiyle Everest Tepesidir.
Yüksekliğin diğer tanımları da olabilir. Dünya'nın merkezinden en uzakta bulunan zirve Ekvator'daki Chimborazo volkanıdır. Deniz seviyesinden 6.267 metre (20,560 ft) yükseklikle Andlar'daki bu zirve "en yüksek" olarak nitenlendirilmemektedir çünkü Chimborazo, Ekvatora'a çok yakındır ve Dünya ekvatorda şişkinleşir; Chimborazo 2.150 metre (7,100 ft), dünyanın merkezine Everest'den daha uzaktır. [6] Tabanından en yükseğe çıkan zirve Hawaii'deki Mauna Kea'dır, zirve tabanının bulunduğu Pasifik Okyanusu'ndan 10.200 metre (33,500 ft) yüksekte bulunur.[7]
Bugün Everest Dünya'daki en yüksek dağ olsa da, geçmişte daha yüksek dağlar bulunmuştur. [Prekambriyan zaman]]ı boyunca, şuan kıvrılarak küçülmüş olan Kanada Shield 12,000 metre (40,000 ft) ile en yüksek dağlardan biri olmuştur. Bu dağ, Himalaya ve Rocky Dağları gibi tektonik tabakaların çarpışması sonucu yükselmiştir.
Mars'ta bulunan eski bir volkan olan Olympus Dağı 26 kilometre (85,000 ft) (Fraknoi et al., 2004) yükseklikle, Güneş Sistemi'ndeki bilinen en yüksek dağdır.
Volkanların bizim güneş sistemimizdeki diğer gezegenlerde de püskürdükleri bilinmektedir ve bunlar yaşamlarımız boyunca (örneğin Venüs'te) sürekli püskürmektedir, bu dağların bazıları lav yerine buz püskürür. Birkaç yıl önce, Hale teleskobu güneş sistemimizdeki bir uyduda bulunan bir volkanın püskürmesini ilk kez kayıt etmiştir.
Dağlar iki şekilde oluşur:
- KIVRIM DAĞLAR:
Yerkabuğundaki çok geniş çukurluklara denir. Bu çukurluklar akarsular, rüzgarlar, buzulların etkisiyle biriken tortular, kıtaların kaymasıyla yan basınçlara uğrarsa yumuşak olan tabakalar kıvrılarak yükselir ve dağlar oluşur. Bu dağların yükselen kısımalarına antiklinal, çukurda kalan kısımlarına senklinal denir.
- KIRIKLI DAĞLAR:
Jeosenklinallerse biriken tortular kıvrılamayacak kadar sert ise bu dağlar kırıklı dağlar olarak meydana gelir. Bu dağların yükselen kıssımlarına Horst alçalan kısımlarına Graben denir. Bu kırıklı dağlar fay hattını oluşturur. Dünyanın en uzun fay hattı Doğu Afrika'da bulunan Victoria Gölü'nden başlayıp Van Gölü'nün kuzeyinde sona erer.
[değiştir] Özellikleri
Yükske dağlar, ve Dünya'nun kutuplarına yakın olarak bulunan dağlar, atmosferin daha soğuk tabakalarıyla birlikte bulunurlar. Bu nedenle sıkça don etkisiyle olan buzlanmaya ve erozyona maruz kalırlar.
Bazı süreçlerle en bilinen zirve şekilli dağlar orataya çıkar. Bu dağların bazıları eriyen buzlarla oluşturulan buzul göllerine sahiplerdir, örneğin Bhutan'da tahmini 3.000 buzul gölü bulunmaktadır.
Yeterince uzun dağlar tabanlarından tepelerine kadar çok farklı iklimsel şartlara sahip olurlar ve farklı yüksekliklerde farklı yaşam alanları barındırırlar. Bu zonlarda bulunan fauna ve flora yukarıdaki ve aşağıdaki şartlardan izole olmaya, bu zonlardan üyeler almamaya meyillidir. Bu izole olmuş ekolojik sistemler gökyüzü adası ve/veya mikroklima olarak bilinir.
Ağaç ormanları, dağın bir yanında bulunan, ağaçlarla nemlenen, eşsiz ekosistem ormanlardır. Çok uzun dağlar buz ya da karla örtülü olabilirler.
dağlar yerden daha soğuktur çünkü Güneş Dünya'yı yerden yukarıya doğru ısıtır. Güneş'inn radyasyonu atmosferden geçerek yere iner ve yerküre ısıyı emer.
Yerküre'nin yüzeyine en yakın hava, genellikle, daha ılıktır. Dağda yükselen hava, zor ılınır ve sonuç olarak soğur.[8] Hava sıcaklığı normalde, her 300 metre yükseklikte 1 ila 2 C derece düşer.
Dağlar genellikle inssan yaşam alanı olarak düzlüklere göre daha az tercih edilir, buralarda hava daha serttir ve tarım alanları daha az bulunur. Çok büyük yüksekliklerde havada daha az oksijen bulunur ve güneş radyasyonu UV'ye karşı daha az koruma sağlanır.
Hipoksiya'nın (kanda az oksien bulunması) neden olduğu Akut Dağ Hastalığı, daha alçak kesimlerde yaşayıp, 3.500 metreden daha yukarılarda bir kaç saatini geçirmiş insanların yarısını etkiler.
Dünyada dağılan dağların ve dağlık dizilerin bir kısmı kendi doğal hallerinde ve ağaç kesimi, madencilik, otlama için kullanılabildiği gibi az kısmı hepsi için, bazıları ise eğlence (rekreasyon) için kullanılmaktadırlar.
Bazı dağlar sadece ağaçlıkken, bazıları tepelerinden görülmeye değer manzaraya sahiptir. Dağdan dağa tepelere erişilebilir, yükseklik, diklik, düzlük, araziler, hava, yollar bu geçişi etkileyen faktörler olduğu gibi, teleferikler gibi daha kolay ulaşım için yapılmış araçlar da dağlar da bulunabilir.
Dağcılık, hiking, kaya tırmanışı, buz tırmanışı, tepeden aşağı kayma ve kar sörfü gibi eğlence aktiviteleri dağları eğlenceli hale getiren uğraşlardır. Tepeden aşağı kayma gibi akitivitelerde dağlar özellikle düzlükse eğlenceyi arttırıır. Bununla beraber bu tür uğraşların her zaman riski bulunmaktadır.
[değiştir] Dağ çeşitleri
Dağlar birkaç yolla karakterize edilebilir. Dağların bazıları volkanlardır ve püskürme tarihi ve lav tipiyle karakterize edililebilirler. Diğer dağlar buzlanma süreciyle şekillenddirilmiş olabilir ve buzlanma özellikleriyle tarif edebilirler. Bununla beraber, fayları ve Dünya kabuğundaki katlanmalarıyla ya da tektonik katmanların kıtasal çarpışmalarıyla da (örneğin Himalayalar) örneklendirilebilirler.
Karaların baştan başa şekil ve yerleşimi de dağları ve dağlık yapıları ayrıca tanımlar. Sonuçta bazı dağlar bileşenlerini oluşturan kayaların tipine göre karakterize edilebilirler. Dağları genel olarak şu iki gruba ayırabiliriz:
- Tektonik dağlar
- Volkanik dağlar
Ya da dağlar şu şekilde de gruplandırılabilir:
- Tek dağlar
- Sıra dağlar
(Dağ tipleri hakkındaki daha geniş bilgi için Dağ çeşitleri listesi sayfasına bakınız.)
[değiştir] Jeoloji
Dağlar, genellikle litosferik tabakaların hareketleriyle, orogenik ya da epeirogenik hareketlerden biriyle oluşurlar. Sıkıştırıcı güçler, izostatik yükselti ve volkanik kayaçların araya girmesi, çevredeki kaya yüzeylerinden daha yüksekte olacak şekilde yukarı doğru sıkıştırır. Yükselmenin özelliğine göre tepe, dağ ya da başka bir yükselti oluşur.
 |
Bu sayfa, başka dilde bir Vikipedi'den çevrilmektedir. Siz de yardım etmek istiyorsanız ya da çeviri yarıda kalmışsa, çalışmaya katılan kişilerle iletişime geçip, sayfanın durumunu onlara sorabilirsiniz. Sayfanın geçmişine baktığınızda, sayfa üzerinde çalışma yapanları görebilirsiniz. |
The absolute heights of features termed mountains and hills vary greatly according to an area's terrain. The major mountains tend to occur in long linear arcs, indicating tectonic plate boundaries and activity. Mountain creation tends to occur in discrete periods, each referred to as an orogeny. The orogeny may last millions of years, and the uplifted region is being eroded away, producing valley-and-peak terrain, even while the uplift is taking place. Two types of mountain are formed depending on how the rock reacts to the tectonic forces – block mountains or fold mountains.
The compressional forces in continental collisions may cause the compressed region to thicken, so the upper surface is forced upwards. In order to balance the weight, much of the compressed rock is forced downwards, producing deep "mountain roots". Mountains therefore form downwards as well as upwards (see isostasy). However, in some continental collisions part of one continent may simply override part of the others, crumpling in the process.
Some isolated mountains were produced by volcanoes, including many apparently small islands that reach a great height above the ocean floor.
Block mountains are created when large areas are widely broken up by faults creating large vertical displacements. This occurrence is fairly common. The uplifted blocks are block mountains or horsts. The intervening dropped blocks are termed graben: these can be small or form extensive rift valley systems. This form of landscape can be seen in East Africa, the Vosges, the Basin and Range province of Western North America and the Rhine valley. These areas often occur when the regional stress is extensional and the crust is thinned.
The mid-ocean ridges are often referred to as undersea mountain ranges due to their bathymetric prominence.
Where rock does not fault it folds, either symmetrically or asymmetrically. The upfolds are anticlines and the downfolds are synclines; in asymmetric folding there may also be recumbent and overturned folds. The Jura mountains are an example of folding. Over time, erosion can bring about an inversion of relief: the soft upthrust rock is worn away so the anticlines are actually lower than the tougher, more compressed rock of the synclines.
[değiştir] Dünya'nın En Yüksek Dağları
[değiştir] Ayrıca bakınız
- Dağ türleri
- Dağların listesi
- En yüksek dağlar listesi
- Dağ çeşitleri listesi
[değiştir] Resimler
 Feathertop Dağı, (1922 m), Victoria, Avustralya |
 Yu Shan (Jade Dağı), (3952 m), Tayvan. |
 Erebus Dağı, (3795 m), Antarktika. |
 Si Dağı, Washington, ABD. |
 Trillium Gölünden Hood Dağının yansıması, Oregon. |
 Kinabalu Dağı, Borneo |
 Yamnuska Dağı, Alberta |
[değiştir] Kaynaklar
- ^ International Year of Freshwater 2003.
- ^ The Mountain Institute.
- ^ Mountain -- Britannica Student Encyclopedia.
- ^ Mountain -- Britannica Concise Encyclopedia - The online encyclopedia you can trust!.
- ^ http://www.defra.gov.uk/wildlife-countryside/consult/access/statut.htm
- ^ http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163
- ^ http://pubs.usgs.gov/gip/hawaii/page42.html
- ^ Why is it colder in the mountains than in the valley?
İngilizce Vikipedi'deki 06 Mart 2008 tarihli Mountain maddesi
- Fraknoi, A., Morrison, D., & Wolff, S. (2004). Voyages to the Planets. 3rd Ed. Belmont: Thomson Books/Cole.
[değiştir] Dış bağlantılar
 |
Wikimedia Commons'da Dağ ile ilgili çoklu ortam kategorisi bulunur. |
