Karelia (kraina)
Z Wikipedii
Karelia (fin. Karjala) – kraina historyczna w północno-wschodniej Europie, rozciągająca się między Morzem Bałtyckim a Białym, zamieszkiwana przez lud Karelów.
Spis treści |
[edytuj] Geografia
Obecnie historyczne ziemie Karelii w zdecydowanej większości wchodzą w skład Rosji, zaś pewne tereny znajdują się w granicach Finlandii.
Na historyczne ziemie Karelii składają się:
- Republika Karelii - zajmująca ponad 80% historycznego terytorium autonomiczna republika w składzie Federacji Rosyjskiej
- Przesmyk Karelski - historycznie jedna z najważniejszych części kraju, na której kształtowała się państwowość i narodowość karelska, obecnie w wchodząca w skład Rosji (obwód leningradzki).
- Fińska Karelia, obejmująca dwa rejony graniczne przyległe do rosyjskiej Karelii: Karelię Północną (w prowincji Finlandia Wschodnia) i Karelię Południową (w prowincji Finlandia Południowa).
[edytuj] Republika Karelii
Główną część karelskich ziem zajmuje autonomiczna Republika Karelii, pozostająca w składzie Federacji Rosyjskiej. Jej powierzchnia to 180,5 tys., ludność liczy 703.080 osób (1 stycznia 2005 r.), głównie Rosjan (76,6%) oraz Karelów (9,2%), a największymi miastami są Pietrozawodsk, Kondopoga, Siegieża i Kostomuksza.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Karelia.[edytuj] Przesmyk Karelski
Tzw. Przesmyk Karelski to wąski pas lądu pomiędzy Morzem Bałtyckim a jeziorem Ładoga, który zapewniał Karelii dostęp do Bałtyku. W początkach XVII w. po zajęciu tych ziem przez Szwecję jego karelscy mieszkańcy w większości opuścili kraj, osiedlając się w innych częściach Karelii i w Rosji, zaś Przesmyk został zasiedlony przez osadników fińskich; ci z kolei po zajęciu tych ziem przez Związek Radziecki w 1941 r. zostali wysiedleni i zastąpieni przez Rosjan, stanowiących obecnie zdecydowaną większość populacji. Obecnie tereny te wchodzą w skład rejonów: wyborskiego, prioziorskiego i częściowo wsiewołożskiego. Główne miasta: Wyborg, Prioziorsk.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Przesmyk Karelski.[edytuj] Fińska Karelia
Mianem fińskiej Karelii określa się pewne tereny, przyległe do rosyjskiej Karelii. Obszary te zawsze były przedmiotem rywalizacji pomiędzy Szwecją, władającą Finlandią a rządzącą zdecydowaną większością Karelii Rosją. Miejscowa ludność mówiąca lokalnym dialektem pośrednim pomiędzy językiem fińskim a karelskim wyznawała częściowo prawosławie, a częściowo luteranizm, i to kwestia religijna była kryterium podziału niemal jednolitej kulturowo populacji na Finów (luteran) i Karelów (prawosławnych).
Obecnie pewne fińskie ziemie położone w sąsiedztwie rosyjskiej Karelii, które historycznie przez pewien czas związane były z Karelią, zostały wyodrębnione w dwa rejony: Karelia Północna i Karelia Południowa, wchodzące w skład fińskich prowincji - odpowiednio jako Finlandia Wschodnia i Finlandia Południowa.
Ludność stanowią głównie Finowie, pewną grupę także Karelowie, zaś największymi miastami są Lappeenranta i Joensuu.
[edytuj] Ludność
Obecnie na historycznych karelskich ziemiach Karelowie stanowią niewielką mniejszość.
[edytuj] Autonomiczna Karelia
W XX w rosyjskiej Karelii intensywne osadnictwo doprowadziło do tego, iż udział Karelów w populacji z roku na rok systematycznie spadał, czemu sprzyjały małżeństwa mieszane, z których dzieci uważały się zazwyczaj za Rosjan. W wyniku tego w ostatnich latach istnienia ZSRR Karelowie stanowili ok. 12% ludności Karelskiej ASRR. Po rozpadzie tego kraju kryzys gospodarczy spowodował emigrację ludności z Karelii, przy czy poziom emigranci wśród Karelów, wyjeżdżających głównie do Finlandii był wyższy niż wśród Rosjan, i obecnie Karelowie stanowię tylko niewiele ponad 9% społeczności, przy czym ich osadnictwo skupione jest na obszarach wiejskich i rzadko zaludnionych, gdzie stanowię większość.
[edytuj] Przesmyk Karelski
Większość ludności karelskiej opuściła tereny Przesmyku Karelskiego po przekazaniu tych ziem Szwecji w 1617 r., a osiedlili się na nim Finowie i - w mniejszym stopniu - Szwedzi.
W 1940 r., po zajęciu tych ziem przez ZSRR w wyniku wojny zimowej zdecydowana większość dotychczasowej ludności opuściła swe domy i wyjechała do Finlandii. W ich miejsce przybyła pewna liczba osadników ze Związku Radzieckiego, głównie Rosjan. Nie zdążyli oni jednak zaludnić opuszczonych przez Finów ziem, gdyż już w 1941 r., w wyniku będącej częścią II wojny światowej radziecko-fińskiej tzw. wojny kontynuacyjnej ziemie te ponownie zajęli Finowie, co umożliwiło powrót uchodźców (powróciło jednak tylko ok. 60% spośród tych, którzy wyjechali). Po II wojnie światowej Finowie ponownie zostali repatriowani, teren ten zaludnili Rosjanie.
[edytuj] Fińska Karelia
Na obszarze fińskiej Karelii Karelowie nigdy nie byli narodowością dominującą liczebnie, a ich udział w populacji systematycznie spadał od XIX w. w wyniku przyjmowania fińskiej świadomości narodowej, czemu sprzyjał wyższy poziom fińskiej kultury oraz pokrewieństwo językowe i kulturowe obu narodów.
[edytuj] Historia
[edytuj] Prehistoria
Zasiedlanie obszaru dzisiejszej Karelii rozpoczęło się w VII-VI tys. p.n.e. Głównymi zajęciami ówczesnych mieszkańców było myślistwo i rybołówstwo. Kultury tych ludów, których przynależność etniczna nie jest znana, pozostawiły po sobie zabytki, m.in. w postaci petroglifów. Od I tys. p.n.e. na terenach kraju rozpoczęto produkcję żelaza z lokalnych złóż. Obszary kraju zamieszkiwały wówczas plemiona ugrofińskie - przodkowie dzisiejszych Karelów (na większości terytorium), Wepsów (w pobliżu jezior Ładoga i Onega), oraz Lapończyków (na północy). W początku II tys. p.n.e. część Karelów zasiedliła tereny położone w pobliżu Zatoki Botnickiej i Morza Białego.
[edytuj] Średniowiecze
W IX i X w. powstały na terenie Karelii pierwsze organizmy państwowe. Główny ośrodek gospodarczy i kulturalny kraju znajdował nad jeziorem Ładoga, gdzie powstała stolica Karelii Vanha Laatokka. W tym czasie nasiliły się wpływy kultury słowiańskiej i nabrały one politycznego charakteru, gdyż Karelia weszła w strefę wpływów Rusi Kijowskiej. W okresie tym Karelowie utrzymywali ożywione kontakty handlowe nie tylko ze Słowianami, ale także z Normanami i Bułgarami Nadwołżańskimi. Po rozpadzie Rusi Kijowskiej w XII w. Karelia stała się częścią Republiki Nowogrodzkiej. Początkowo, do lat 70. XIII w. była to zależność o charakterze lennym, a w latach następnych kraj bezpośrednio wszedł w skład państwa nowogrodzkiego. W owym czasie nadal główną dzielnicę kraju, o największym zaludnieniu i najbardziej rozwiniętą gospodarczo stanowiła południowo-zachodnia część Karelii, dzisiaj w dużej mierze pozostająca poza granicami republiki, zaś centrum plemiennym (a potem administracyjnym) był gród Koriela (obecnie jest to miasto Prioziorsk, w obwodzie leningradzkim).
W 1227 książę nowogrodzki, Włodzimierz Wsiewołodowicz schrystianizował Karelów, a wkrótce potem prawosławie przyjęli także Wepsowie.
Prawosławni mieszkańcy Karelii walczyli wspólnie z Nowogrodzianami przeciw niemieckim i szwedzkim próbom ekspansji w rejonie Morza Bałtyckiego. Mimo to w końcu XIII w. Szwedzi opanowali część ziem w południo-zachodniej Karelii, w rejonie Przesmyku Karelskiego, gdzie założyli twierdzę Wyborg (1293 r.). Ten stan rzeczy został usankcjonowany przez pokój w Noteborgu w 1323 r.
W okresie zależności Karelów od Nowogrodu społeczeństwo przeszło od opisywanej we wspólnym dla Finów i Karelów eposie Kalewala wspólnoty plemiennej o charakterze rodowym, do feudalizmu. W tym czasie także uformowała się ostatecznie narodowość karelska.
[edytuj] Nowożytność
W 1478 r. zdecydowana większość Karelii wraz z innymi ziemiami dotychczas wchodzącymi w skład Nowogrodu weszła w skład państwa rosyjskiego. Zachodnie tereny kraju nadal pozostawały w składzie szwedzkiej Finlandii.
W końcu XVI w. ponownie rozpoczęła się szwedzka ekspansja w na ziemie rosyjskiej Karelii. W 1581 Szwedzi zdobyli Korielę i zajęli cały Przesmyk Karelski, a także pewne inne obszary, na których pozostawali do roku 1595 r., kiedy to ziemie te odzyskała Rosja. Jednak już po 16 latach, w 1611 r. po sześciomiesięcznym oblężeniu twierdza Koriela padła ponownie. W traktacie pokojowym z 1617 r. zwanym pokojem stołbowskim Rosja zmuszona była odstąpić Szwecji całość ziem Przesmyku Karelskiego a także część pewne inne obszary, co pociągnęło za sobą przesiedlenia dużej liczby Karelów na terytorium państwa rosyjskiego. Przesiedleńcy osiedlali się w rejonach przyległych do Karelii, lub w centralnej Rosji. Największa ich liczba (25.000-30.000 osób) osiadła w rejonie Tweru, gdzie wykształciła się z nich grupa etniczna tzw. twerskich Karelów.
W 1649 r. założono nowe centrum administracyjno-handlowe Karelii - twierdzę Ołoniec, która zastąpiła znajdującą się w rękach szwedzkich Korielę (noszącą wówczas szwedzką nazwę Kexholm). W XVII w. nastąpił znaczny rozwój hutnictwa żelaza na terenie kraju.
W 1710 r. car Piotr I pokonał Szwedów w rejonie Przesmyku Karelskiego i zajął historyczne karelskie ziemie w tej części kraju, zaś na mocy traktatu pokojowego z Nystad w 1721 r. formalnie przyłączył do Rosji pozostającą dotychczas w rękach szwedzkich południowo-zachodnią Karelię.
W XVIII w. większość terytorium rosyjskiej Karelii wchodziło w skład najpierw guberni petersburskiej, następnie nowogrodzkiej, a od 1784 r. - guberni Ołonieckiej (z centrum w Pietrozawodsku). Pozostała część znajdowała się w składzie guberni wyborskiej i archangielskiej.
Po opanowaniu przez w Rosję szwedzkiej Finlandii i utworzeniu w 1809 r. Wielkiego Księstwa Finlandii - autonomicznej prowincji Cesarstwa Rosyjskiego włączono w jego skład tereny północnej części Przesmyku Karelskiego oraz pewne obszary Karelii położone na północ od niego, pozostające dotąd w bezpośredniej władzy Rosji. Ziemie te, od czasu exodusu Karelów z początku XVII w. zamieszkane były w większości przez Finów, osiadłych na częściowo wyludnionych terenach.
W wielu XIX zamieszkująca częściowo w fińskiej części Karelii ludność karelska uległa w dużej części wynarodowieniu pod wpływem wyżej rozwiniętej kultury fińskiej, zaś w rosyjskiej części coraz intensywniej osiedlali się Rosjanie. Odtąd drogi rozwoju obu części kraju całkowicie się rozeszły.
-
Historia rosyjskiej Karelii omówiona jest w artykule: Historia Karelii.
-
Historia fińskiej części Karelii omówiona jest w artykule: Historia Finlandii.
[edytuj] XX wiek
Po I wojnie światowej, gdy Finlandia uzyskała niepodległość, przejęła granice po Wielkim Księstwie Finlandii. Spowodowało to, iż w pobliżu drugiego co do wielkością miasta ZSRR - Leningradu znajdowało się obce, nieprzyjazne państwo, które mogło stanowić potencjalne zagrożenie dla Związku Radzieckiego, który w 1939 r. w ultymatywnej formie zażądał przekazania tych terenów. Spodziewana odmowa miała być pretekstem do najazdu na Finlandię i w konsekwencji ustanowienia w tym kraju władzy komunistycznej i prawdopodobnie włączenia go w skład ZSRR.
Zgodnie z tymi oczekiwaniami Finlandia odmówiła spełnienia radzieckich żądań i w wyniku tego w listopadzie 1939 r. nastąpił atak na ten kraj, który rozpoczął tzw. wojnę zimową. Nieudolność radzieckiego dowództwa spowodowała, iż mimo ogromnej przewagi liczebnej i technologicznej Armia Czerwona poniosła bardzo duże straty i dopiero po kilku miesiącach przełamała fiński pas umocnień zwany linią Mannerheima. Długotrwały opór uniemożliwił realizację planu podboju Finlandii, jednak traktat pokojowy jakkolwiek utrzymywał niepodległość tego kraju, przekazywał Związkowi Radzieckiemu ok. 10% ziem kraju, w tym cały obszar Przesmyku Karelskiego oraz pewne ziemie w zachodniej Karelii. Ludność tego obszaru w większości wysiedlono do Finlandii.
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Karelii.
