Molensteen
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie
In een korenmolen wordt het graan tot meel vermalen of gebroken door middel van twee (een koppel) molenstenen of maalstenen. Het pellen gebeurt meestal op twee naast elkaar liggende koppels pelstenen. Om een maalsteen zitten twee ijzeren banden die voorkomen dat de steen in stukken uit elkaar kan vliegen. Een pelsteen heeft geen ijzeren banden. Een molensteen heeft een rondgat en onderscheidt zich daarmee van de kantsteen van een oliemolen die een vierkant gat heeft.
Er zijn verschillende afmetingen van molenstenen. De afmeting wordt uitgedrukt als de omtrek van de steen in Amsterdamse voeten. Zo heeft een korenmolen meestal 17der en/of 16der stenen, maar ook 15der, 14der en 13der komen voor. Stenen die kleiner zijn dan 13der worden wolfjes genoemd. Een 17der heeft een doorsnede van 150 cm en een 16der van 140 cm enz.
Elk koppel bestaat uit een ligger en een loper en beide zijn voorzien van uitgekapte groeven (scherpsel). De groeven worden de uitslagen genoemd en de richels de kerven of rillen. De ligger ligt stil en de loper wordt door het gaande werk aangedreven. Het scherpsel kan bestaan uit veel of weinig kerven en verschillende vormen hebben, zoals waaiervormig (zwaaischerpsel) of in stralen (stralenscherpsel). Ook kan het bestaan uit hoofdkerven met nevenkerven (pandscherpsel). Een steen met een grove structuur, wordt een grage steen genoemd, heeft van zichzelf al veel snijkantjes en heeft daarom minder kerven. Een steen met een fijne structuur, wordt een vaste steen genoemd, heeft van zichzelf weinig snijkantjes en heeft daarom meer kerven.
De ligger is vlak, terwijl de loper op het binnenste maalvlak iets hol is. Hierdoor ontstaat een entree gedeelte, waardoor de graankorrels via het kropgat tussen de stenen komen. Vervolgens worden de korrels naar buiten gedreven. Eerst over het breekvlak, waar de korrels gebroken worden en verder over de maalbaan waar ze tenslotte tot meel vermalen worden.
Afhankelijk van de draairichting van de molenstenen en of het een loper dan wel een ligger is, wijst het scherpsel linksom of rechtsom. Bij het malen lopen de scherpsels van de ligger en de loper tegen elkaar in waardoor door de knipbeweging de korrels gebroken en fijn gemalen worden.
Eeuwenlang zijn in Nederland zogenaamde blauwe stenen van gestolde lava, afkomstig uit oude vulkanen in de Eifel, als molensteen gebruikt.
Sinds 1920 worden er ook kunststenen gebruikt, gegoten uit een mengsel van stukjes harde steen, o.a. kwarts, amaril of flintsteen en een bindmiddel uit waterglas met gips wat later vervangen is door het vloeibare magnesiumchloride en het vaste magnesiumoxide (magnesiet). Later zijn stenen uitgevonden waarbij de groeven van een zachter materiaal zijn dan de kerven of rillen, waardoor de steen eenvoudiger te scherpen is, omdat alleen zacht materiaal behoeft te worden weggehakt. Deze stenen noemt men stenen met zachte uitslag of zacht bodemsel. De kerven van de steen bestaan uit amaril of recenter uit flintsteen met het voorgenoemde bindmiddel. De groeven zijn van montmorilloniet. Bij de fabricage van een steen met zacht bodemsel worden eerst de kerven gegoten. Vervolgens worden deze in een mal voor de steen geplaatst en wordt het bodemsel gegoten. Deze laag is 10 cm dik, vroeger was 15 cm gebruikelijk. Hierop komt een 15 cm dikke ballastlaag voor de ligger, of 25 cm voor de loper van beton met een hoog soortelijk gewicht voor het verkrijgen van voldoende gewicht. Deze beton is eveneens gemaakt uit een magnesiumbindmiddel vermengd met fijn zand en grind.
Molenstenen slijten door het gebruik. Na verloop van tijd moeten de groeven verder worden uitgekapt met een bilhamer (dit heet billen of scherpen). Bij elke bilbewerking wordt de steen ongeveer 1 cm dunner. Als de loper te dun wordt, slijt hij zijn leven verder als ligger.
Pelstenen zijn van zandsteen, hebben een doorsnee van 180 cm, wegen 2500 kilo en zijn glad. Ook heeft de loper in het midden aan een kant een extra groot gat voor het smeren van de bolspil. Ze liggen in de vloer, omdat ze doordat ze 160 keer per minuut ronddraaien als ze stuk gaan minder gevaar opleveren voor de molenaar. Ze worden gebruikt voor het pellen van gerst. Het koppel pelstenen wekt door de zoggaten of waaikerven in de loper een soort zog op waardoor de gerstkorrels tegen het pelblik aan worden geslingerd.
 Franse steen |
 Kunststenen loper met pandscherpsel |
 Kunststenen ligger met waaierscherpsel |
 Molensteen naast ontmantelde maalkuip |
 Steenkraan met loper |
 Molensteen (loper) met waaierscherpsel en viertakrijn |
 Loper van de Dalgarven handmolen. The Ayrshire Museum of Country Life & Costume. North Ayrshire, Schotland |
 Handmolen met ligger en loper |
 Loper met waaierscherpsel. Let op richting scherpsel. |
 Ligger met waaierscherpsel. Let op richting scherpsel. |
 Pelsteen loper met viertaksrijn. |
 Molensteen voor malen van eek. |
 Tarwe malen omstreeks 450 voor Christus (Griekse kunst, Kameiros, Rhodes). |
