ویکی‌پدیا:اثبات‌پذیری
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
 |
این صفحه یکی از سیاست‌های رسمی ویکی‌پدیا شمرده می‌شود. این سیاست در نزد عدهٔ زیادی از ویرایشگران مقبولیت دارد و تفاهم بر آن است که همهٔ کاربران ملزم به پیروی از آن‌اند. اگر نیاز به تغییری در این صفحه حس می‌کنید، بدان دست یازید؛ ولی لطفاً پیش از انجام تغییرات عمده از صفحهٔ بحث برای مطرح کردن آن تغییرات و نظرخواهی در مورد آنها استفاده کنید. |
چکیدهٔ سیاست:
اطلاعات ویکی‌پدیا باید قابل‌اعتماد باشد. واقعیّات، دیدگاه‌ها، نظریه‌ها و استدلال‌ها تنها هنگامی می‌توانند در مقالات گنجانده شوند که در زمان گنجاندنشان توسط مراجع قابل اعتماد و نامدار چاپ و منتشر شده باشند. مقاله‌ها باید هرکجا که می‌توانند به این مراجع ارجاع دهند. هر مطلبی که منبع آن یاد نشده باشد می‌تواند مورد چالش قرار گرفته و در نهایت حذف شود.
| سیاست‌های ویکی‌پدیا |
|---|
محک گنجاندن مطالب در ویکی‌پدیا اثبات‌پذیری آنهاست نه حقیقت‌داشتنشان. این یعنی اینکه ما فقط مطالبی را منتشر می‌کنیم که به کمک منابع و مراجع معتبر و چاپ‌شده اثبات‌پذیر و قابل بررسی باشد. ویکی‌پدیا:اثبات‌پذیری یکی از سه سیاست محتوایی ویکی‌پدیا است. دو سیاست دیگر ویکی‌پدیا:تحقیق دست‌اول ممنوع و ویکی‌پدیا:دیدگاه بی‌طرف است.
این سه سیاست به کمک هم نوع و کیفیّت مطالبی قابل‌قبول در فضای نام اصلی را مشخص می‌کنند. بنابراین آنها را نباید جدا از یکدیگر بررسی و تفسیر کرد. ویراستاران باید سعی کنند که خود را با هرسهٔ آنها آشنا کنند. این سه سیاست غیرقابل مناقشه و تغییرند. یعنی اجماع کاربران یا هیچ سیاست دیگری نمی‌تواند آنها را تحت‌الشعاع قرار داده یا برتر از آنها بنشیند.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] سیاست
|
۱. مقاله‌ها باید تنها دربردارندهٔ اطلاعاتی باشند که توسط مراجع مشهور و قابل اطمینانی منتشر شده‌اند. ۲. ویراستارانی که مطلب جدیدی به مقاله‌ای می‌افزایند، باید به مرجع موثق و معتبری ارجاع دهند؛ وگرنه ممکن است آن مطلب توسط هر ویراستار دیگری حذف شود. ۳. مسئولیّت آوردن منبعی موثق برعهدهٔ ویراستارانی است که می‌خواهند مطلب را به مقاله بیفزایند، نه آنهایی که می‌خواهند مطلب را حذف کنند. |
[ویرایش] اثبات‌پذیری، نه حقیقت
یک نکتهٔ کلیدی برای نوشتن مقالات دانشنامه‌ای خوب فهم این مطلب است که این مقالات باید به واقعیات، دعاوی، نظریه‌ها، دیدگاه‌ها و استدلال‌هایی بپردازند که توسط ناشر معتبری به چاپ رسیده باشند. هدف ویکی‌پدیا این است که تبدیل به دانشنامه‌ای کامل و قابل‌اطمینان گردد. از این رو ویراستاران باید منابع خود را یاد کنند تا دیگر ویراستاران و همچنین خوانندگان بتوانند آن مطالب را بازرسی کنند.
اثبات‌پذیری یا بررسی‌پذیری در این مقال به معنای آن نیست که از ویراستاران انتظار می‌رود که بررسی کنند که آیا مثلاً فلان مطلب مندرج در روزنامهٔ اطلاعات درست است یا نه (یعنی حقیقت دارد یا نه). درواقع اصلاً و به هیچ وجه من‌الوجوه پیشنهاد نمی‌شود که ویراستاران دست به چنین کاری بزنند؛ زیرا تحقیقات دست اول در ویکی‌پدیا جایی ندارند. مقاله‌ها تنها باید دربردارندهٔ مطالبی باشند که توسط مراجع معتبر انتشار یافته‌است، فارغ از اینکه آیا به نظر شخصی ویراستاران مطالب درست است یا نه. محک و معیار گنجاندن مطلبی در ویکی‌پدیا اثبات/بررسی‌پذیری آن است نه حقانیتش.
یک راه خوب برای درک تفاوت میان اثبات‌پذیری و حقانیت دقت به مثال زیر است. فرض کنید که شما مشغول نوشتن مقاله‌ای راجع به فلان نظریهٔ بهمان فیزیکدان معروفید. این نظریه در نشریه‌ای معتبر چاپ شده‌است برای همین می‌تواند موضوع مقاله‌ای در ویکی‌پدیا باشد. اما در مدت زمانی که مشغول نوشتن مقاله هستید با آن فیزیکدان تماس می‌گیرید و او به شما می‌گوید: «راستش را بخواهی من فکر می‌کنم این نظریه کاملاً غلط است.» گرچه شما این اطلاعات را از خالق این نظریه کسب کرده‌اید اما نمی‌توانید سخن او را به عنوان واقعیت در ویکی‌پدیا بیاورید.
چرا نمی‌توانید؟ چون به نحوی قابل‌قبول اثبات‌پذیر و قابل‌بازرسی توسط خواننده یا دیگر ویراستاران نیست. خوانندگان نمی‌دانند که شما کیستید؟ شما هم نمی‌توانید که شماره تلفن خود را در پایان مقاله بیاورید تا هرکس که شک داشت به شما زنگ زده و مطمئن شود. حتی اگر بتوانند با شما تماس بگیرند، چرا باید حرفتان را باور کنند؟
برای اینکه این اطلاعات را در ویکی‌پدیا بگنجانید نخست باید ناشر یا مؤسسهٔ معتبری را راضی کنید تا مطلب شما را چاپ کند. اگر گزارش شما پس از طی مراحلی چند و راهی پیچ‌درپیچ سرانجام به چاپ برسد آنگاه می‌توانید مطلب را ویکی‌پدیا بیاورید.
فرایند تحقیق پیرامون حقانیت دعاوی و بررسی واقعیات مورد ادعا خارج از حوزهٔ عملیاتی ویکی‌پدیاست. برای همین است که هیچ تحقیق دست‌‌اولی نباید در ویکی‌پدیا بیاید و نیز برای این است که اثبات‌پذیری اینقدر اهمیت دارد.
[ویرایش] منابع
مقاله‌ها باید مبتنی بر مراجع موثق و معتبر و غیروابسته و مشهور به درستی باشند. برای موضوعات دانشگاهی و آکادمیک بهتر است که منابع گاهنامه‌های تخصصی باشد. همچنین مراجع باید در تناسب با دعاوی باشند. یعنی دعاوی بزرگ(و عجیب) احتیاج به منابع قوی دارند!
هرجا امکان دارد باید منابع فارسی‌زبان آورده شوند. به علاوه منابع فارسی زبان بر منابع به زبان خارجی برتری دارند. چرا که خوانندگان خیلی راحت‌تر می‌توانند منابع را بازرسی کنند.
[ویرایش] درخواست منبع و مدرک
- برای کسب اطلاع از شیوهٔ یادکرد منابع به وپ:منابع رجوع کنید.
مسئولیت آوردن مدرک و ارجاع به منبع بر عهدهٔ ویراستاری است که ویرایشی در مقاله کرده و می‌خواهد ویرایشش باقی بماند. بنابراین ویراستاران باید به منابع ارجاع دهند. اگر موضوع مقاله‌ای هیچ منبع قابل اطمینان و موثقی ندارد ویکی‌پدیا نباید مقاله‌ای پیرامون آن موضوع داشته باشد.
می‌توان هر ویرایشی را که منبع نداشته باشد حذف کرد، ولی ممکن است در صورتی که پیش از دادن فرصت به افراد برای یادکرد و ارجاع به منابع مقادیر زیادی از متن را حذف کنید با اعتراض بعضی ویراستاران روبه‌رو شوید. اگر می‌خواهید برای یک عبارت یا گفته بدون منبع درخواست درج منبع نمایید، یک راه خوب این است که آن را به صفحهٔ بحث انتقال دهید.
روش دیگر این است که آن جمله را در داخل مقاله با {{مدرک}} علامت بزنید. یا اینکه می‌توانید به مقاله برچسب {{درستی}} یا {{بدون منبع}} بزنید. همچنین می‌توانید عبارت بدون منبع را غیر قابل مشاهده کنید، به این شکل که <!-- را پیش از قسمتی که می‌خواهید مخفی شود، و --> را پس از آن قرار دهید، تا وقتی که منابع و مآخذ قابل اطمینانی برای آنها ارایه شود.
حواستان باشد که مرتکب این اشتباه نشوید که برای ناراحت نشدن دیگران اطلاعات غیرمستند را برای مدت زیادی در مقالات باقی بگذارید؛ و در مورد افراد زنده به هیچ وجه حتی برای زمان کم هم نباید اطلاعات غیرقابل اطمینان در ویکی پدیا باقی بماند. جیمبو ویلز گفته‌است: هرچقدر تأکید کنم کم کرده‌ام. به نظر می‌آید که تمایلی وحشتناک نزد بعضی ویراستاران وجود دارد که جمله‌ای حدس‌آمیز مثل 'جایی شنیده‌ام که' که حاوی نوعی شبه‌اطلاع است باید برچسب نیاز به ذکر منبع بخورد! به هیچ وجه! باید با قاطعیت هرچه‌تمام‌تر حذف شود، مگر اینکه بتوان برایش منبع ذکر کرد. این برای همه‌گونه اطلاعات صحت دارد، ولی صحتش به طور خاص برای اطلاعات منفی راجع به افراد زنده است».
هنگام حذف مطالب این کار را مؤدبانه و متمدنانه انجام دهید، و ویکی‌پدیا:نزاکت را رعایت نمایید.
[ویرایش] درخواست منبع و مدرک در زندگینامه افراد زنده
زندگینامه افرادی که در قید حیات هستند نیازمند توجه ویژه است؛ زیرا زندگینامه حاوی اطلاعات بدون منبع می‌تواند تأثیر منفی‌ای بر زندگی فرد بگذارد، و حتی ممکن است پیامدهای قانونی هم داشته باشد. مطالب بدون منبع را در مورد افراد زنده فوراً حذف کنید، اگر شامل انتقاد و نکوهش نسبت به شخص باشد، آنها را به صفحه بحث هم منتقل ننمایید.
[ویرایش] منابع با اطمینان‌پذیری مشکوک
به طور کلی منابع مشکوک منابعی‌اند که شهرت خوبی به درستی مطالب نداشته و دستورالعمل مناسبی برای بازرسی واقعیات ارائه شده ندارند یا از آن تبعیت نمی‌کنند.
گاهی اوقات یک ادعا را فقط در منابع مشکوک (مثل روزنامه‌های زرد) می‌توان یافت. اگر جمله اهمیت ندارد آن را حذف کنید. اگر آنقدر اهمیت دارد که باید باقی بماند حتماً آن را به منبعِ مشکوک نسبت دهید. برای نمونه: «بر اساس نوشته روزنامهٔ زرد...»
به عنوان یک قانون سرانگشتی، منابع با اطمینان‌پذیری مشکوک فقط باید در مقالات در مورد خودشان استفاده شوند. (پایین‌تر را ببینید)
یک مقاله ویکی‌پدیا درباره یک روزنامه‌ی غیرقابل‌اطمینان نباید -به‌خاطر لزوم آوردن نمونه‌هایی از گزارش‌های منتشر شده در آن روزنامه- هیچ یک از ادعاهایی که آن روزنامه درباره افراد یا شرکت‌های شخص ثالث کرده است را تکرار کند، مگر اینکه آن گزارش و ادعا در منبع معتبر دیگری منتشر شده باشد.
[ویرایش] منابع خود-چاپ‌کرده (برخط و الکترونیکی یا نوشته و کتاب)
هرکسی می‌تواند با صرف اندکی هزینه برای خودش وبگاهی دست‌وپا کند یا کتابی را به هزینهٔ شخصی چاپ نماید، و آنگاه مدعی شود که در در رشتهٔ مورد نظر متخصص است. از این رو کتابهای خود-چاپ‌کرده، وبگاههای شخصی و وبلاگها عموماً منبع قابل‌قبولی نیستند. البته استثناهایی هم می‌تواند وجود داشته باشد: مثلاً پژوهشگر حرفه‌ای معروفی در رشتهٔ مربوط به خود، یا روزنامه‌نگار حرفه‌ای مشهوری باشد که مطالبش را خودش منتشر کرده باشد. گاه این موارد ممکن است به عنوان منبع قابل قبول باشد؛ البته این به شرطی‌است که تخصصش پیشتر با چاپ مطالب در ژورنالهای معتبر اثبات شده باشد. ولی به هرحال حواستان را جمع کنید: اگر مطلبی که آن شخص در وبنوشتش نوشته‌است واقعاً بااهمیت باشد، کس دیگری در جایی معتبر(تر) آن را نقل کرده‌است.
[ویرایش] منابع خود-چاپ‌کرده و منابع مشکوک در مقاله‌های مربوط به خودشان
منابع خود-چاپ‌کرده یا منابع مشکوک دیگر می‌توانند به عنوان منبع در مقاله‌های مربوط به خودشان به کار روند، در صورتی که:
- با سرشناسی شخص یا شرکت مربوط باشد.
- ستیزه‌جویانه نباشد.
- به طرزی ناروا خودستایانه یا در جهت منافع شخصی نباشد.
- حاوی دعاوی‌ای راجع به افراد ثالث یا وقایعی که مستقیماً به موضوع مربوط نیست نباشد.
- شکی قابل اعتنا پیرامون هویت نویسنده نباشد.
[ویرایش] ملاحظات دیگر
صرف قابل اثبات بودن مطلبی، به معنی آن نیست که می‌توان مطلب را در ویکی‌پدیا آورد. برای توضیحات بیشتر به ویکی‌پدیا:ویکی‌پدیا چه چیزی نیست رجوع کنید. و همچنین صرف اینکه مطلبی درست است به معنی این نیست که شرایط اثبات‌پذیری ما را دارا است- اگر قرار است مطلبی در ویکی‌پدیا آورده شود آن مطلب باید منبع داشته باشد. (مسلم است که اگر اطلاعات درست باشد شما باید بتوانید منبع مناسب و قابل‌اعتمادی هم برایش بیابید). تأثیر دیگر این سیاست این است که از آنجا که هیچ تحقیق دست اولی توسط منابع موثق و قابل‌اطمینان به تأیید نرسیده‌است، نمی‌تواند در ویکی‌پدیا بیاید. رجوع کنید به تحقیق دست‌اول ممنوع.
