Косава

З Вікіпедыя.

Аўтаномны край Сербіі
Република Косово / Republika Kosovo

(Сцяг) (Герб)
Нацыянальны дэвіз:
Афіцыйная мова	албанская, сербская
Сталіца	Прышціна
Найбуйнейшы горад	Прышціна
Урад Прэзідэнт Прэм'ер-міністар	Тэрыторыя пад адміністрацыяй ААН Аўтаномны край Сербіі Парламенцкая рэспубліка Фатмір Сэйдзіў Хашым Тачы
Плошча  - Агульная  - % вады	месца ў свеце 10 908 км2 нязначны
Насельніцтва  - Агульнае (2007)  - Шчыльнасць	месца ў свеце 2 100 000[1] 220/км²
СУП  - Агульны (2007)  - на душу насельніцтва	151 месца ў свеце $ 4 млрд $ 1 800
Валюта	Еўра (EUR)
Часавы пояс  - улетку	CET (UTC+1) СEST (UTC+2)
Незалежнасць - абвешчаная - прызнаная	ад Сербіі - 17 лютага 2008 38-ма краінамі
Дзяржаўны гімн	[[]]
Аўтамабільны знак
Дамен верхняга ўзроўню	[[.]]
Тэлефонны код	+381[2]

Артыкул аб гістарычным раёне Сербіі Косава — Косава, гістарычная вобласць.

Косава, афіцыйная назва паводле канстытуцыі Сербіі — Аўтаномны край Косава і Метохія (сербск.: Аутономна покрајина Косава і Метохија, скар. сербск.: Космет), афіцыйная назва паводле дэкларацыі незалежнасці, прынятай парламентам Косава і Метохіі 17 лютага 2008 г. - Рэспубліка Косава (алб. Republika e Kosoves, сербск.: Република Косава) — рэгіён на Балканскім паўвостраве.

Статут Косава спрэчны: парламент аўтаномнага края Сербіі Косава і Метохія (сербск.: Аутономна покрајина Косава і Метохија) абвясціў у аднабаковым парадку аб незалежнасці ад Сербіі 17 лютага 2008 года пад назвай рэспубліка Косава, аднак дадзеныя дзеянні супярэчаць канстытуцыі Сербіі, а таму паводле яе аўтаномны край Косава і Метохія па-ранейшаму ўваходзіць у склад Сербіі.

У набліжаным перакладзе з сербскай мовы «Косава» азначае «чорныя дразды», а «Метохія» — «царкоўная зямля» (сербск.: кос перакладаецца як «чорны дрозд», грэч.: μετοχή — царкоўны надзел). Албанцы для выключэння з назвы края намёку на хрысціянскае мінулае края выкарыстоўваюць назву «Косава» у дачыненні да ўсёй тэрыторыі Косава і Метохіі. Сербская традыцыя настойвае на падвойным пазначэнні края, паколькі гістарычная вобласць Косава ахапляе толькі тэрыторыю Косаўскае поле і акругу, а Метохія ляжыць заходней да мяжы з Албаніяй.

З чэрвеня 1999 года Косава і Метохия знаходзіцца пад пратэктаратам войскаў НАТО (KFOR) і адміністрацыі ААН.

10 лютага 2006 года прэзідэнтам Косова быў абраны Фатмір Сейдыу. Ён змяніў на гэтым пасту памершага 21 студзеня 2006 г. Ібрагіма Ругову.

Статут Косова на дадзены момант — аўтаномны край Сербіі, у аднабаковым парадку які заявіў аб сваёй незалежнасці, прызнаны некаторымі краінамі самастойнай дзяржавай і атрымлівальны ваенную падтрымку войскамі НАТО, якія і процідзейнічаюць узнаўленню тэрытарыяльнай цэласнасці Сербіі і ўсталяванню канстытуцыйнага ладу на тэрыторыі Косава і Метохіі. 18 лютага 2008 года Аўганістан, Тайвань і шэраг еўрапейскіх краін першымі прызналі незалежнасць Косава. Першай такое рашэнне прыняла Францыя, а затым да яе далучыліся Вялікабрытанія і Італія. У той жа дзень незалежнасць Косава прызналі ў ЗША. У той жа час супраць прызнання незалежнасці края выступіла Іспанія, а таксама Кіпр, Грэцыя, Славакія, Балгарыя, Румынія, Кітай і Расія. 19 лютага 2008 года БалгарыяШаблон:Факт змяніла сваё рашэнне і прызнала суверэнітэт края. 20 лютага 2008 года Германія таксама прызнала суверэнітэт края.

У якасці зваротнай меры на аб'яву незалежнасці парламент Сербіі прыняў рашэнне аб ануляванні рашэння краявога парламента Косава (18-га лютага), прытым аднагалосна, а таксама аналагічнае рашэнне прыняў ўрад Сербіі (17-га лютага). Рашэнне было прынята на падставе парушэння канстытуцыі Сербіі, а таксама нормаў міжнароднага права аб непрыкаснавенні тэрытарыяльнай адзінасці краін. Рэспубліка Косава была названая «фальшывай дзяржавай на тэрыторыі Сербіі», а на лідэраў рэспублікі былі заведзеныя крымінальныя справы. Сербія таксама адклікала амбасадораў з ЗША, Германіі і Вялікабрытаніі.

Змест 1 Фізічная і эканамічная геаграфія 2 Сербскія і албанскія дамаганні 3 Гісторыя 4 Сучаснае становішча 4.1 Косава пад кіраваннем адміністрацыі ААН 4.2 Перамовы па статуце Косова 4.3 Косава як міжнародны прэцэдэнт 4.4 Абвяшчэнне незалежнасці 5 Адміністрацыйнае дзяленне 5.1 Раёны 6 Ахова здароўя 7 Транспарт 8 Эканоміка 9 Насельніцтва 10 Дэмаграфія 10.1 Сербы 10.2 Цыгане 11 Культура 12 Узброеныя сілы 13 Заўвагі 14 Гл. таксама 15 Спасылкі

[правіць] Фізічная і эканамічная геаграфія

На момант уводу войскаў НАТО у 1999 г. плошча Косава складала 10 887 км², насельніцтва — каля 2 млн. Самы вялікі горад — Прышціна (насельніцтва каля 500 тыс.) і Прызрэн (каля 120 тыс.).

[правіць] Сербскія і албанскія дамаганні

Дамаганні сербаў на край Косава і Метохія засноўваюцца на прынцыпах гістарычнага права. Албанцы ў сваю чаргу настойваюць на перавазе этнічнага права, хоць таксама спрабуюць падвесці пад свае дамаганні гістарычную аснову (існуюць як тэорыя ілірыйскага, так і тэорыя фракійскага паходжання сучаснага албанскага этнаса). Напрыклад, вядома, што плямёны фракійцаў насялялі тут як мінімум з канца другога тысячагоддзя да нашай эры (меркавана і раней). Ва II стагоддзі Пталямей паведаміў, што ў гарах старажытнай Дарданіі і Македоніі насяляюць альбаны. На тэрыторыі сучаснага Косава знаходзіўся заснаваны ва II стагоддзі рымскі горад Ульпіана.

У XIV ст на тэрыторыі Косава і Метохіі знаходзіўся цэнтр сярэднявечнай сербскай дзяржавы, а з канца XIII ст і аж да 1767 года тутака ж размяшчаўся пасад сербскага патрыярха (побач з горадам Печ). У цяперашні час край мае шмат помнікаў праваслаўнай архітэктуры як сярэдніх стагоддзяў, так і новага часу. У прыватнасці, тут знаходзяцца ўшанаваныя праваслаўныя кляштары Высокія Дзечаны, Грачаніца, Печская патрыярхія (сербск.: Пећка патријаршија). Косава згуляла вялікую ролю ў станаўленні сербскай самасвядомасці і нацыянальнага адзінства: на яго тэрыторыі ў 1389 г. адбылася бітва на Косаўскім поле, сталая знакам сербскага патрыятызма і дужання за незалежнасць, а Печскі патрыярхат у перыяд знаходжання Сербіі пад уладай Асманскай імперыі служыў галоўным цэнтрам сербскай культуры і нацыянальнага руху. У канцы XVII ст — пачатку XVIII ст, аднак, значны лік сербаў пакінула тэрыторыю Косава, а на вызваленай зямлі пачалі перасяляцца албанцы. Дзель албанскага насельніцтва паступова расла і да сярэдзіны XIX ст перавысіла 50 %. У XVIII—XIX стагоддзях цэнтр сербскага нацыянальнага руху перамясціўся ў Паўночную Сербію, дзе ў 1817 г. было створана аўтаномнае, а з 1878 года — незалежнае Сербскае княства, у то час як Косава стала кіроўным цэнтрам албанскага нацыянальнага руху і ядром дужання албанцаў за самакіраванне і незалежнасць ад Асманскай імперыі.

[правіць] Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Косова

[правіць] Сучаснае становішча

[правіць] Косава пад кіраваннем адміністрацыі ААН

Пасля ўсталявання ў Косава часовай адміністрацыі місіі ААН значны лік уцекачоў застаўся на тэрыторыі Сербіі, галоўным чынам з ліку сербаў і цыган. Па сербскіх дадзеных, іх лік у 2002 г. складаў 277 тысяч чалавек.

23 кастрычніка 2004 года пад кантролем часовай адміністрацыі мінулі выбары ў парламент Косова. Большасць галасоў (47 %) было аддадзена Дэмакратычнаму звязу Косава (лідэр — Ібрагім Ругова, умераныя). Дэмакратычная партыя Косава (лідэр — былы палявы камандзір Хашім Тачы) атрымала 27 % галасоў. Яшчэ адзін былы камандзір Войска вызвалення Косова — Рамуш Харадынай — узначальваў партыю Альянс за будучыню Косава. Усе албанскія партыі выступалі за незалежнасць края. Пераважная большасць косаўскіх сербаў выбары праігнаравала — прагаласавала каля 900 чалавек, т. ч. меней 1 % сербскага насельніцтва. Па іх меркаванню, у краі не было створана нармалёвых умоў для правядзення выбараў, што прывяло да чарговага кровапраліцця ў сакавіку 2004 года, калі ў выніку беспарадкаў і пагромаў 19 чалавек загінулі, 4 тысячы сербаў і іншых неалбанцаў пазбавіліся прытулку, былі спаленыя сотні хат і разбураныя дзясяткі праваслаўных храмаў і кляштароў.

Колькасць месцаў у парламенце Косава размяркоўваецца па этнічнай прыкмеце: этнічным албанцам прыналежыць 100 месцаў з 120, астатнія зарэзерваваныя за нацыянальнымі меншасцямі, у тым ліку 10 — за сербамі. Прэзідэнта і ўрад Косова выбірае парламент. У вядзенні часавай адміністрацыі місіі ААН знаходзіліся міліцыя і сістэма правасуддзя, грамадзянская адміністрацыя, фармаванне грамадзянскіх інстытутаў і дэмакратызацыя, узнаўленне гаспадаркі і эканамічнага развіцця. Паступова функцыі ўнутранага кіравання былі перададзеныя органам улады Косова.

6 снежня 2004 года ўрад Косова ўзначаліў Рамуш Харадынай, абвінавачваны ў здзяйсненні злачынстваў супраць мірнага насельніцтва ў гады вайны. У сакавіку 2005 года ён падаў у адстаўку пад ціскам еўрапейскай грамадскасці і паўстаў перад Міжнародным трыбуналам. Яму на змену прыйшоў больш умераны Байрам Касумі. Пасля смерці ў 2006 г. Ібрагіма Руговы прэзідэнтам быў абраны Фатмір Сейду, а прэм'ер-міністрам ізноў стаў былы палявы камандзір ВВК — Агім Чэку. C 9 студзеня 2008 года ўрад Косава ўзначальвае Хашым Тачы, у мінулым палявы камандзір Войска Вызвалення Косава, падазраваны ў садзейнічанні выкраданням мірных сербскіх грамадзян для наступнага продажу іх унутраных органаў у клінікі Еўропы і Амерыкі.

Першапачаткова ў стаўленні Косова сусветная супольнасць спрабавала ўжыць формулу «стандарты да статуту», якая меркавала дасягненне кансенсусу паміж усімі палітычнымі сіламі і этнічнымі гуртамі, і толькі пасля гэтага — азначэнне статуту края. Гэтая палітыка, аднак, не прывяла ні да вяртання ў край сербаў, ні да спынення гвалту. У кастрычніку 2005 года Рада бяспекі ААН выказалась за пачатак перамоў аб статуце края.

[правіць] Перамовы па статуце Косова

31 студзеня 2006 на паседжанні кантактнага гурта па Косава на ўзроўні міністраў замежных спраў (Расія, ЗША, Вялікабрытанія, Францыя, Германія, Італія, ЕС і НАТО) была прынята заява, паводле якой «пры рашэнні пытання аб статуце Косава неабходна цалкам прыняць да ўвагі характар косаўскай праблемы, якая аформілася ў выніку распаду Югаславіі, пачаўшымся за гэтым канфліктам, этнічных чыстак і падзей 1999 г., а таксама яго доўгага знаходжання пад міжнародным кіраваннем на аснове рэзалюцыі ААН 1244». Міністры выказаліся за неабходнасць распачаць усе высілкі для дасягнення дамоўленасці па Косава ўжо ў 2006 годзе. Расія выступіла супраць усталявання пэўных тэрмінаў урэгулявання, гэтак жа як і Сербія. Былі ўзгодненыя тры асноўных прынцыпу перамоў: Косава не можа быць вернута пад кіраванне Сербіі, не можа быць падзелена і не можа быць далучана да іншай дзяржавы. Главой міжнародных пасярэднікаў па ўрэгуляванні праблемы Косава прызначаны былы прэзідэнт Фінляндыі Марці Ахтысаары.

Перамовы аб статуце Косова паміж сербамі і косаўскімі албанцамі пачаліся 20 лютага 2006 г. ў Вене пры пасрэдніцтве адмысловага прадстаўніка генеральнага сакратара ААН Марці Ахтысаары. Албанская пазіцыя складалася ў патрабаванні падаць Косава поўнай і безумоўнай незалежнасці. Сербія разлічвала захаваць хоць бы фармальны кантроль над Косавам і настойвала на тым, каб косаўскім сербам у месцах кампактнага пражывання было прадстаўлена самакіраванне ў пытаннях аховы здароўя, адукацыі, юрыдычнай і сацыяльнай службы, а таксама пытаннях бяспекі. Прававой асновай перамоў заставалася рэзалюцыя 1244, у якой, у прыватнасці, утрымоўвалася пацверджанне «непахіснасці суверэнітэту і тэрытарыяльнага інтэгрыцету Федэральнай рэспублікі Югаславія» і не згадвалася нічога большага, чым «наданне істотнай аўтаноміі ў складзе Югаславіі».

[правіць] Косава як міжнародны прэцэдэнт

У кастрычніку 2007 года, за месяц да заканчэння тэрміна перамоў старшыня ўрада Сербіі Ваіслаў Каштуніца заявіў:

Косава і Метохія не можа быць трафеем НАТО, і пакуль існуе статут ААН, міжнародна-прызнаныя межы Сербіі застануцца нязменнымі^[3].}} Па меркаванні ўрадаў ЗША і некаторых дзяржаў ЕС^[4][5], сітуацыя ў Косава з'яўляецца ўнікальнай і прызнанне яго незалежнасці не павінна быць прэцэдэнтным для іншых самаабвешчаных дзяржаў. У якасці абгрунтавання ўнікальнасці Косава дзяржсакратар ЗША Кандаліза Райс назвала камбінацыю наступных фактараў: агульны кантэкст распаду Югаславіі, этнічныя чысткі і злачынствы ў стаўленні грамадзянскага насельніцтва Косава і доўгі перыяд знаходжання края пад кіраваннем адміністрацыі ААН^[6].

[правіць] Абвяшчэнне незалежнасці

Асноўны артыкул: Абвяшчэнне незалежнасці Косава, 2008

Гл. таксама Міжнародная рэакцыя на абвяшчэнне незалежнасці Косава і Акцыі пратэсту супраць незалежнасці Косава, 2008.

17 лютага 2008 года Парламент Косава абвясціў аб сваёй незалежнасці ў аднабаковым парадку.^[7]

[правіць] Адміністрацыйнае дзяленне

Косава падзелена на 7 раёнаў і 30 акруг (муніцыпалітэтаў).

[правіць] Раёны

• Джакавіцкая акруга (сербск.: Ђаковички акруга, алб. Komuna e Gjakoves)
• Гн'ілянская акруга (сербск.: Гњилански oкруг, алб. Komuna e Gjilanit)
• Акруга Косаўская Мітравіца (сербск.: Косовскомитровачки акруга, алб. Komuna e Mitrovices)
• Печская акруга (сербск.: Пећки акруга), алб. Komuna e Pejes)
• Прышцінская акруга (сербск.: Приштински акруга, алб. Komuna e Prishtines)
• Прызрэнская акруга (сербск.: Призренски акруга, алб. Qarku i Prizrenit)
• Урашэвачская акруга (сербск.: Урошевачки акруга, алб. Komuna e Ferizajit)

Муніцыпалітэты (алб. komuna, сербск.: општина) — асноўнае адміністрацыйнае дзяленне Косава. Першая назва — албанская, другая сербская.
Карта адміністрацыйнага дзялення края	01. Decan / Дечани	11. Albanik / Лепосавић	21. Prizren / Призрен
	02. Dragash / Драгаш	12. Lipjan / Липљан	22. Skenderaj / Србица
	03. Gjakove / Ђаковица	13. Malisheve / Малишево	23. Shterpce / Штрпце
	04. Gllogovc / Глоговац	14. Mitrovice / Косовска Митровица	24. Shtime / Штимље
	05. Gjilan / Гњилане	15. Novoberde / Нова Брдо	25. Suhareke / Сува Рака
	06. Burim / Выток	16. Obiliq / Обилић	26. Ferizaj / Урошевац
	07. Kacanik / Качаник	17. Rahovec / Ораховац	27. Viti / Витина
	08. Kamenice / Косовска Каменица	18. Peje / Пећ	28. Vushtrri / Вучитрн
	09. Kline / Кліну	19. Podujeve / Подујево	29. Зубин Струмень
	10. Fushe Kosove / Косава поље	20. Prishtine / Приштина	30. Zvecan / Звечан
Крыніца: OSCE — UNMIK Regulation 2000/43: на албанскім, на сербскім

[правіць] Ахова здароўя

Для ўсіх жыхароў края ахова здароўя з'яўляецца бясплатнай. Медыцынскія полісы адсутнічаюць, але міністр аховы здароўя рыхтуе рэформу, правядзенне якой вызначана на 2008 год.

Ва ўсіх буйных гарадах края ёсць лякарні. 6 рэгіянальных медыцынскіх устаноў забяспечваюць аснову аховы здароўя ва ўсіх дробных гарадах. А ва ўсіх невялікіх населеных пунктах ёсць сямейныя цэнтры.

Медыцынская адукацыя даступна толькі ў Прышціне ва Універсітэцкім Клінічным Цэнтры Косава.

[правіць] Транспарт

Транспартнае паведамленне ў асноўным аўтамабільнае, чыгунак — 333 км, абслугоўваюцца кампаніяй Hekurudhat e Kosoves (Чыгункі Косава).

[правіць] Эканоміка

Асноўны артыкул: Эканоміка Косава

[правіць] Насельніцтва

[правіць] Дэмаграфія

Этнічны склад Косова і Метохіі
Год	Албанцы	Сербы1	Астатнія
1455	1 %	98 %	1 %
1871	32 %	64 %	4 %
1899	48 %	44 %	8 %
1921	66 %	26 %	8 %
1931	69 %	?? %	? %
1939	60 %	34 %	5 %
1948	68 %	27 %	5 %
1953	65 %	27 %	6 %
1961	67 %	27 %	6 %
1971	74 %	21 %	5 %
1981	77 %	15 %	8 %
1991	82 %	11 %	7 %
2000?	88 %	7 %	5 %
2007?	92 %	5 %	3 %

У цяперашні час насельніцтва Косава складаюць пераважна албанцы (звыш 90 %). Паводле афіцыйнай інфармацыі, колькасць белых зорак на сцягу Рэспублікі Косава адпавядае ліку этнічных гуртоў, якія насяляюць Косава — гэта албанцы, сербы, цыгане, баснійцы, туркі і шэраг албанізаваўшыхся меншасцяў (ашкалі, горанцы і інш.).

[правіць] Сербы

З 2 млн. насельніцтва Косава сербы складаюць каля 100 тыс. (6 %)^[8] з нацыянальным цэнтрам у Косаўскай Мітравіцы.

Пачынальна з 1999 года на глебе этнічных канфліктаў паміж сербамі і албанскімі сепаратыстамі край пакінула больш 200 тыс. этнічных сербаў.

Адмысловы пасланец Генеральнага сакратара ААН Кай Эйдэ, выступаючы ў Радзе Бяспецы канстатаваў:

злачынствы на нацыянальнай глебе, арганізаваная злачыннасць, карупцыя застаюцца сур'ёзнымі пагрозамі для стабільнасці Косава… У боку пануе атмасфера беспакаранасці… Працэс вяртання неалбанскіх уцекачоў фактычныя спыніўся, і цяпер лік якія пакідаюць край сербаў пераўзыходзіць колькасць што вяртаюцца ўцекачоў.^[9]}}

[правіць] Цыгане

Цыгане — другая па велічыні нацыянальная меншасць Косава, колькасцю не меней 30 000 [1]. У большасці сваім косаўскія цыгане — мусульмане па веравызнанні. Падчас косаўскага канфлікту цыгане, незалежна ад веры, падвяргаліся пераследам, катаванням і забойствам з боку косаўскіх албанцаў, у выніку чаго 85 % цыганскага насельніцтва Косава пакінулі межы края. ^{[10] [11] [12] [13] [14] [15] [16]}

У Германіі застаецца каля 50 тыс. уцекачоў, большасць з іх — прадстаўнікі косаўскіх меншасцяў, такіх як цыгане або цыгане-мусульмане. Вяртанне іх не бяспечна, бо косаўскія албанцы лічаць іх саюзнікамі сербаў (падчас пагромаў у 2004 годзе ў выніку падпалу цалкам згарэў гарадскі квартал у Вуштры, дзе пражывалі цыгане-мусульмане). У двух дамовах Прышціна абавязалася прыняць усіх уцекачоў зваротна, у сувязі чым МУС Германіі не бачыць чыннікаў на захаванне квот, абмяжоўвалых колькасць вяртаючыхся.^[17]

[правіць] Культура

Да пачатку баявых дзеянняў на тэрыторыі края налічалася каля 1800 храмаў і кляштараў, 200 з якіх старажытней XIV ст або ставяцца да часу абвяшчэння сербскай патрыярхіі (1346 год). Гэта самая вялікая канцэнтрацыя культурна-гістарычных помнікаў у Еўропе.

[правіць] Узброеныя сілы

19 лютага камандавалы кантынгентам НАТО палкоўнік Бертран Бано заявіў, што войскі прыступілі да «аперацыі па навядзенні парадку» у сербскіх раёнах Косава.^[18]

20 лютага на 24 гадзіны ваенныя ЗША заблакавалі галоўную дарогу, вядучую ў Сербію. Салдаты з Эстоніі і Францыі ўзялі пад кантроль мяжу паміж Косавам і Чарнагорыяй.^[19][20] 23 лютага мяжа заставалася заблакаванай узмоцненымі патрулямі і бронетранспарцёрамі міжнародных сіл.^[21]

[правіць] Заўвагі

[правіць] Гл. таксама

• Гістарычныя вобласці Балканскага паўвострава
• Гісторыя Сербіі
• Югаславія
• Гісторыя Албаніі
• Метохія
• Міжнародная рэакцыя на абвяшчэнне незалежнасці Косава
• Акцыі пратэсту супраць незалежнасці Косова, 2008
• KFOR
• Гарады Косава

[правіць] Спасылкі

• Урад Косава (алб.) (серб.) (англ.)
• Парламент Косава (алб.) (серб.) (англ.)
• Місія ААН у Косава (UNMIK) (англ.)
• Турыстычны сайт Косава (алб.) (серб.) (англ.)
• Афіцыйны сайт Парламента Косава (алб.) (серб.) (англ.)
• Епархия рашко-призренская и косово-метохийская(руск.)