Molén
Èn årtike di Wikipedia.
On molén ås grins, c' est la k' on va po moure li grin, et fé del farene.
L' ome ki tént l' molén, on l' lome li mônî.
Li saetchêye di grin k' on poite å molén po-z esse molowe, c' est li mônêye
Li ci ki l' aide, on l' lome: li tchesse-mônêye, u li groumet.
Dins l' molén, li grin va esse sipotchî inte deus meules, (des grossès pires), li cene do dzeu ki toûne (li corante), et l' cene do dzo ki n' bodje nén (li doirmante: c' est come s' ele doimreut).
Dinltins, les ptitès djins ki n' avént waire di tchamps, elle alént ramasser les påtes toumêyes so les steules, après k' on-z aveut fåtchî, a l' awousse: c' est çou k' on lome glener ubén mexhner. Ele poirtént leu mexhnêye (u leus gleneures) å mônî dins ene pitite malete. Eto, li mônî rçuveut des saetchêyes et des maltêyes.
Li molén esteut enondé pa ene grande rowe, metowe li long d' ene aiwe, u d' on bî fwait esprès. C' ere èn ome di mestî, on mnujhî u on tcherpetî, foirt capåbe, ki fjeut les rowes di molén.
Li mot "molén" a dné bråmint des nos d' plaeces el Walonreye.
Li mot "molén" a eto dné sacwants nos d' famile del Walonreye.
Po des linwincieusès racsegnes sol mot "molén", alez s' vey e splitchant motî.
Ådvins |
[candjî] Les moléns å grin del Walonreye
El Walonreye, cåzu tos les moléns alént a l' aiwe.
[candjî] Les dierins moléns a l' aiwe
Les dierins moléns å grins ki vont co el Walonreye, e 2006, c' est les cis d' Ferire, di Holindje, d' Ôdegne et d' Djentene. [1]
Les moléns ki molèt co po vinde, leu farene lezî rvént deus côps pus tchire ki les moléns industriyels.
[candjî] Po è sawè ène miète di pus
L' molin à eûwe trove si fwace dins I' passâdje d' euwe ki I' corant faît toûner s'rouwe. Si c' e-st ène rouwe « do dzos » ki I' eûwe î court pa pa-dzos, I' rindemint est di 30 au cint ; si c' est ène rouwe « do dzeû » ki I'eûwe î tchè dissus, I' rindemint dèl fwace ki lî est transmèteuwe est di sètante à nonante au cint L' eûwe k1 on s' è siève, pout vinu d' ène rivîre, d' on richot o co d' ène astantche ki rascoud dès ptits soûrdants dins ène basse, on ètan L' euwe do ri est rachonêye dins I' bi. Kand I' momint est di s' è volu sièrvu, on va douviè I' arête, li ptite èclûze ki stope I' euwe do canal d' amwinrnaedje à l' rouwe do molin et, tôt richolant dissus l'rouwe à aube, faît toûner lès pîres à moûre.
Ptit moti do molèn :
alèva : lèvî po soléver lès pîres po moûre à I' boune tènèsse
aube dèl pire aube tournant (axe) dèl rouwe
bactaedje :tamis po lès pus grosses mannèstés, fistus, evd
blanki : rimète li mitan dèl pîre égale
bocale : buse pa èwou tchê I' farène au rèchâdje di I' 1' archûre
botiyâdje = blutadje
Bourikèt : l 'treuil po fé monter lès satchs
Broyaedje = broyage
bwètârd : boitard de la meule inférieure
clapète : soupape dèl pompe ki le rèche I' euwe
crapaudène : palî po l'tonyon
crauwou : robinet po sèrer I' crauwe
diâler, diâlter : rinètiyî, vaner l'grin avou I' tarare, I' bâte è I' grègne ?
djêve : I' pîre à moûre ki vint di Djêve (Gesve)
enbauchwêre (embauchoir)
ètandâr : grand orizontal ièrson
ètoute : rouwe conike dins lès ingrènadjes
euwe : pa l’ bi arive à /' abée
ewêe : kand on lâche lès euwes di I' èclûze
fi lère : I' contoû dèl pîre
grûle, rèdje : « crible » do rinètiyeû
Guilaume : po fé lès royes dissus I' pîre.
I' grin s' avale et s' vint fé moûre (broyî) pa lès pîres di molin
L pîre di meule s' émisse (ûze)
lakaedje : laquage
lès satchs di sâdje (tchène)
maltêye : mwins d' pwèd k' i n' fauréve dins I' satch
mou d' grin, (muid) d' 140 à 150 kulos
mouyou : moyeu
mwêe : meule di four, di strin
outche ; uche, grand cofe po i mète li grin, li farène
pale : vanne
paumale :poutrèle èwou djouwe I' bascule do frin
pignèt : dints dès rouwes à dints
potance po soléve I' piredo dzeû
pwatale : caré trau bwardé d' fier dèl pîr do dzo. L' ciné do dzeu à ène pwinte ki si sititche didins l' anule (molèn à vènt)
pwintale : pwinte di l' ârbe do dzo ki supwate l' anule di l' cine do dzeu (molèn à eûwe)
rabiyeû : I' rarindjeû, ritayeû, bateû dèl pîre.
ramasseûr, tchèsse-farène : lame di fier ki toûne avou li pire do dzeu èt tchèssî fou li farène
râpe : ronde « crible »
royin : ptite rouwe à dints
sassage
scargot : vis sins fén k' est dins l' blutoir
skipau :chipe di bwès po rimuwer lès grinnes
soflau : ptit molin ki faît choufler on corant d' êr po s'fé èvoler l' bale di spiète
spoûsèler : fé dès poûssères
sti = sètier : 50 lites di grin
tambour : cylindre (i grûci todi ène miète et adonpwîs toûne bén rond à s' mode)
TAMJÎ : tamiser, sasser, bluter
tape-cu : ki lès satchîyes montenut et dischindenut, assatchîs pa ène cwade
triâdje pa l’ plansichter
volante : grand ièrson orizontal do molin à euwe
Djinres di BLES, FRUMINTS
Lès frumints di totès lès cougnes èstine lomés « blés » mins,
frumint d'turc c' est l' maïs
boukète, c' est l' sarazin;
spète, li spiate , l' épeautre ;
spiaton : baie di spiète avou l' grin ;
golzau : colza
Idêyes L' nûlée à l' cu dins l' euwe : i va ploûre lontins
L' bigau flori (verdi) i va fé bia, i faît dès boles dins l’ bigau : l' oraedje arive
[candjî] Lives so les moléns del Walonreye
- Jacky Adam, Des moulins et des hommes, Eole, 2001, ISBN 2-87186-042-4 (avou sacwants temoennnaedje e walon).
