Cedile
Èn årtike di Wikipedia.
Li cedile (do francès cédille, lu-minme do castiyan cedilla, ki vout dire «pitite z») est on diyacritike di l' alfabet latén. Istoricmint, li cedile espagnole (et, pa spårdaedje, e portuguès eyet catalan, poy e francès), ni s' meteut ki pa dzo ene lete c ki vneut d' on c do latén (lingaedje kel prononcive k) k' aveut stî palåtijhî (prononcî /ts/); ça fwait ki, å cmince, li lete ç («c cedile») si prononcive /ts/ poy çoula a divnou l' son /s/ k' on lyi cnoxhe asteure dins les lingaedjes romans.
Li cedile a dispoy adon stî eployeye eto avou ds ôtès letes ki l' c, eyet avou des ôtès valixhances fonetikes (e turk par egzimpe, li ç si prononce come li tch walon).
Ådvins |
[candjî] Istwere
Come si no l' mostere co, li cedile esteut on ptit z – si c' est nén zedile c' est paski l' mot vént do castiyan, eyet ki l' ortografeye do castiyan replaece tos les sons "z" pa dvant les letes "e" ou "i" avou on "c". Dins l' cogne di letes gotike del moyinådje, li z rishonnéve ene miete come ʒ, c' est cisse cogne la di z, sicrît e pus ptit et padzo, k' a dné l' cogne del cedile d' asteure.
Li cedile a-st aparexhou, come bråmint d' ôtes diyacritikes, a cåze des limites di l' alfabet latén. Dins les prumîs tins, po noter l' foninme /ts/ des lingaedjes romans (on foninme vinant notanmint d' on c (prononcî /k/ e latén) palåtijhî et poy assibilé) pa dvant les voyales ki normålmint dmandèt on prononçaedje «deur» /k/ (a, o et u), on scrijheut di sacwantès manires diferinnes, soeye-t i on leyive tot biesmint li c (eg: co /tso/, li scrijhaedje ni dit adon nén li prononçaedje), oudonbén tot metant on e å mitan (eg: ceo; notez ki c' est come çoula – mins avou on i – k' on fwait co enute en itålyin, eyet co ådjourdu e francès on mete on e pa drî on g pol prononcî j, eg: bourgeois) ou co avou ene lete z å mitan (eg: czo, come e polonès modiene), dj' ô bén eployant les letes e eyet z come des letes diyacritikes (on trove èn egzimpe d' on sfwait uzaedje dins l' Cantilinne da sinte Ulaleye – 9inme sieke – : czo «ça, çoula»).
C' est l' abreviaedje, al moyinådje todi, do scrijhaedje cz, e l' Espagne, et dins l' stîle di scrijhaedje vizigotike do 11inme sieke, k' a dné li cedile. Å cmince li ptite zeta si scrijheut å dzeu do c, pus tård on l' meta pa dzo; insi l' mot e vî castiyan lancʒa /lantsa/, «lance», a-t i divnou lança. Come cisse manire di scrire la esteut foirt ahessåve, eyet avou l' volté di sistematijhî l' manire di noter li /ts/, on-z minme yeu (sorlon les copieus) des c-cedile pa dvant les voyales i ey e (eg: çinco, «cénk»), çou k' on-z a veyou pus tård come do forcoridjaedje, la kel lete c tote seule sufixheut, dins ç' cas la.
Cisse dujhance di scrijhaedje al mwin a stî rpinjhe avou l' imprimreye, d' aprume pås Espagnols (did la l' no, mågré k' i dataxhe do 17inme sieke) eyet les Portuguès, poy les Francès gråces a l' impreur Geofroy Tory dins si Champ fleury (Tchamp fleuri, eplaidî e 1529, priviledje daté do 5 di setimbe 1526) ki copeye çou k' fijhèt les pareys a lu espagnols. Mins ddja i n' sieve pus k' a noter /s/ et nén /ts/, la kel foninme s' a simplifyî e francès å 13inme sieke eyet e castiyan inte les 14inme eyet 16inme siekes; di pus, li c-cedile francès n' est pus wårdé ki pa dvant les voyales a, o et u. Il esplike çoula dins si eplaidaedje di l' Adolescence Clémentine da Clément Marot e 1533, eplaidaedje fwait «auec certains accens notez, [...] [dont un] soubz le ç quand il tient de la prononciation de le s, ce qui [...] n'a este faict au langaige françoys, combien qu'il y fust et soyt tres necessaire» (avou sacwants accints notés, [...] [emey zels onk] dizo li ç cwand ça tént do prononçaedje di li s, çou ki [...] n' a nén stî fwait å lingaedje francès, cobén k' il î fouxhe et soeye foirt necessaire). Divant lu, les tnants d' ene ortografeye a clintcha etimolodjike sicrijhént voltî francoys. Tot on tins l' uzaedje dimeure assez flotant, pa côps on eploye ç, pa côps s, metans dins l' modêye di 1556 des Ouves powetikes da Louise Labé pa Jean de Tournes, on pout lére (dins l' ortografeye di l' epoke, avou des longous s) :
- Ie n'aperçu que ſoudein me vint prendre,
- Le meſme mal que ie ſoulois reprendre:
- Qui me perſa d'une telle furie,
- Qu'encore n'en ſuis apres long tems guerie:
(on-z a c-cedile po "aperçu", come e francès modiene; mins "persa" adon k' e francès modiene c' est "perça")
A pårti d' la, l' eployaedje do «c a cawe» (c' est insi k' on l' loméve adon) si spåde tot avå el France eyet dins les lingaedjes d' oyi, mins i fårè ratinde li 17inme sieke po k' çoula dvegne vormint corant.
On pout rmårker k' les edvinteus del cedile, zels, l' ont abandnêye å 18inme sieke (ç est adon replaecî pa z ou pa on c tot simpe pa dvant e ou i – did la ki çedilla a divnou cedilla), sol tins ki l' oyon /ts/ divneut /s/ inte les 14inme et 16inme sieke, et pus tård /θ/ å 17inme; dismetant k' tot åtoû (catalan, francès, portuguès) on wårdéve li cedile.
Li c-cedile dins les lingaedjes romans come li francès ou l' walon est ene manire eficace eyet ki permete di mete tertos d' acoird po rzoude li problinme do c latén prononcî /s/ divant a, o et u; çoula permete di wårder on loyén etimolodjike eyet ene cogne grafike rishonnante dins les derivés (eg: foice -> foirçant)
Li cedile a eto, a pårti do 19inme sieke, sitî eployeye pa des ôtes lingaedjes, et pa dzo des ôtes letes.
[candjî] Cedile eyet ogonek
I fåt fé l' diferince inte li cedile, eyet l' ogonek (eg: ę), minme si ene loucåde abeye abeye pou fé croere ki c' est l' minme; li cawe ni va nén dins l' minme direccion (viè l' hintche pol cedile, viè l' droete po l' ogonek) mins copurade, i n' ont nén l' minme oridjinne, l' ogonek vénreut d' on ptit a scrît pa dzo (li ę ou e caudata, e avou ene cawe, esteut on rascourti do digrafe latén æ).
[candjî] Li cedile dins les diferins lingaedjes
[candjî] E walon, francès, catalan, occitan eyet portuguès
On eploye dins ces lingaedjes li c-cedile po noter on "c" prononcî /s/ a d' ôtès plaeces ki pa dvant e, i ou y.
E walon li scrijhaedje c/ç a stî ritnou avou l' ortografeye do rfondou walon, po noter li prononçaedje /s/ des "c" do latén mins eto des "t" do latén k' ont divnou /s/ (eg: cawete -cion, evnd.); dins l' sicrijhaedje Feller li sistinme c/ç est eto l' pus comon po les "c" do latén, mins po les "t" i s' ont sovint scrît "s" (eg: dicsionêre vs diccionaire e rfondou).
[candjî] E fôrlan
E fôrlan li c-cedile est eployî, eyet i s' prononce s ou tch sorlon les pårlers.
[candjî] E pweturlin eyet francoprovinçå
E pweturlin on eploye ç divant les voyales a, o, u, come dins les ôtes lingaedjes d' oyi; mins e rfondou pweturlin on-z a eto l' digrafe çh po noter on son ki rascovere li k palåtijhî (k moyî) eyet l' ixh-låte (çhau e rfondou pweturlin rascovere les scrijhaedjes coinreces quio, tcho, tio, çho).
Pareymint, e francoprovinçå, li lete ç s' eploye pa dvant les voyales a, o, u come e francès, mins çh est eployî pol son ch dins les mots eprontés å francès (eg: çhocolâ), la ki dins l' rifondou francoprovinçå li ch est on betchfessî avou les valixhances ts, tch (eyet chl si prononce kly, ky, ty).
[candjî] E roumin
- Şş (Șș) [ʃ], Ţţ (Țț) [ʦ].
Dins l' ortografeye d' asteure do roumin, en alfabet latén eyet foitmint inspirêye di l' itålyin et do francès, on eploye des cediles pa dzo li "s" eyet l' "t" po les sons "ch" eyet "ts", k' ont ene foite prezince dins l' lingaedje cåze des lignaedjes eslaves tot åtoû. Ci scrijhaedje la rmonte å 19inme sieke, eyet l' ortografeye a stî amidrêye på dierin côp e 1953.
On pinse sovint ki les letes ş et ţ do roumin c' est nén des vraiyès cediles mins purade des comas pa dzo (dj' ô bén ki l' diyacritike ni djond nén l' lete: ș et ț), mins c' est nén l' veur, c' est des vraiyès cediles, on l' voet bén dins li scrijhaedje al mwin; mins come dins l' imprimreye i gn aveut nén des fontes avou des s-cedile et t-cedile, on-z aveut eployî des sôres di comas pa dzo, eyet on s' a-st afaiti a lzès vey insi cwand c' est imprimé; ça fwait ki, cwand on a cmincî a-z eployî les ecôdaedjes éndjolikes, on-z a rsintou les cognes avou des vraiyès cediles come ene miete droles, ey ene miete pus tård on-z a metou dins Unicôde des côdes diferins po des s-coma et t-coma, adon ki ça åreut dvou dmorer des simpes variantes grafikes, d' après l' lingaedje eyet l' stîle del fonte, mins c' est co todi asteure les s-coma eyet t-coma ki sont l' pus sovint eployîs po scrire e roumin. Dins les fontes informatikes, li t-cedile est å pus sovint dizo l' cogne rouminne (dj' ô bén on t-coma) dismetant ki l' s-cedile a-st ene vraiye cedile. Po ene boune tipografeye do roumin i fåt-st ene fonte di cwålité k' åye les bounès cognes po ces deus letes la.
Istoricmint, li roumin a cmincî pa-z eployî c-cedile, ç, pol son /ts/ vinant des letes latenes "c" (dj' ô bén, li prumire valixhance istorike do c-cedile, come e vî castiyan); mins come li son /ts/ vneut eto di letes "t" do latén, ça fourit candjî et t-cedile pus tård. On-z a eto eployî on d-cedile, ḑ, pol son /dz/, di 1885 a 1903; insi, li mot zice si scrijheut-st adon ḑice. Li råjhon esteut ki, etimolodjicmint, ça vént d' on "d" latén; mins e 1903 on-z scrît tos les sons /dz/ avou l' lete "z". On pout vey èn egzimpe di scrijhaedje avou d-cedile dins l' bibe Biblia Nitzulescu eplaideye e 1901.
[candjî] E turk, azeri, tatår, turcmene, kurdi
- Çç [ʧ], Şş [ʃ].
Les deus letes c-cedile (notant l' son tch) eyet s-cedile (notant l' son ch) sont eployeyes e turk dispoy ki l' ortografeye a alfabet latén fourit decidêye li 1î d' nôvimbe 1928. Mins c' est l' azeri, on lingaedje del minme famile, k' a l' prumî edvinté cist uzaedje la; li tatår eyet l' turcmene, des lingaedjes del minme famile eto, eployèt asteure li c-cedile eyet s-cedile eto, li turcmene eploye avou on z-caron (ž) pol son j, åyant preferé eployî ene lete k' esteut ddja ecôdêye dins les copiutreces purade ki d' edvinter on z-cedile eyet d' ratinde k' i soeye radjouté a unicôde.
Li kurdi, lu, est on lingaedje indo-uropeyin; mins come li plupårt des Kurdes viként dins l' aroyaedje del Turkeye, li scrijhaedje do kurdi en alfabet latén s' a-st inspiré di l' ortografeye do turk (divant çoula, eyet co enute e l' Irak, li kurdi si scrijheut en alfabet arabe).
Dins ces lingaedjes la les letes c-cedile eyet s-cedile sont veyowes comes des letes da sinne, avou leu plaece dins l' alfabet, et nén des variantes des letes c eyet s.
[candjî] En albanès
En albanès on eploye li c-cedile pol son tch, come e turk; mins on n' eploye nén li s-cedile (li son ch si screye sh); ça fwait ki l' albanès pout esse sicrît avou les letes do djeu d' letes coûtchantrece (ISO 8859-1).
[candjî] E marshalès
Li marshalès est on lingaedje malayo-polinezyin cåzé ezès Iyes Marshall), on l' sicrît en alfabet latén avou bråmint di letes a cedile: l-cedile (ļĻ), m-cedile (m̧M̧), n-cedile (ņŅ) eyet o-cedile (o̧O̧). A noter ki m-cedile eyet o-cedile n' egzistèt nén dins unicôde, on les screye avou on n (ou o) shuvou d' èn accint cedile combinant (U+0327). Pårticulirmint i n' fåt nén côder li o-cedile come èn o-ogonek (ǫǪ)
[candjî] E leton, livonyin
E leton on eploye li cedile po noter l' palåtijhaedje des cosounes /g/, /k/, /l/, /n/ eyet /r/, ça fwait k' i gn a des g-cedile (ģĢ), des k-cedile (ķĶ), des l-cedile (ļĻ), des n-cedile (ņŅ), eyet des r-cedile (ŗŖ). On pout noter ki l' cedile si mete å dzeur do g minuscule (mins a s' plaece normåle pa dzo pol G madjuscule), çoula po rinde li lete pus åjheye a lére; dins ç' cas la, li cogne del cedile rishonne purade e ene sôre di coma å rvier. Li diferince di prononçaedje inte r eyet r-cedile n' egzistêye pus e leton, si bén kel lete r-cedile a stî replaeceye pa on r simpe dins l' ortografeye modiene.
E livonyin i gn a, di pus, on d-cedile (ḑḐ) eyet on t-cedile (ţŢ).
[candjî] Romanijhaedjes eyet IPA
On eploye des letes a cedile dins sacwants sistinmes di romanijhaedje di lingaedjes a alfabet arabe.
Li c-cedile est eto eployî dins l' alfabet fonetike eternåcionå (IPA), po noter li cossoune palatåle fricative deure (li doûce cossoune ki va avou est notêye avou on j-crole: ʝ (U+029D)).
[candjî] letes a cedile dins unicôde
| madjuscule | unicôde | minuscule | unicôde | lingaedjes |
|---|---|---|---|---|
| Ç | U+00C7 | ç | U+00E7 | walon, francès et lingaedjes d' oyi, catalan, occitan, portuguès, fôrlan, francoprovinçå, turk, azeri, tatår, kurdi, IPA |
| Ḑ | U+1E10 | ḑ | U+1E11 | livonyin, (vî roumin) |
| Ȩ | U+0228 | ȩ | U+0229 | (eployî pa nou lingaedje?) |
| Ģ | U+0122 | ģ | U+0123 | leton, livonyin |
| Ķ | U+0136 | ķ | U+0137 | leton, livonyin |
| Ļ | U+013B | ļ | U+013C | leton, livonyin, marshalès |
| Ņ | U+0145 | ņ | U+0146 | leton, livonyin, marshalès |
| Ŗ | U+0156 | ŗ | U+0157 | leton, livonyin |
| Ş | U+015E | ş | U+015F | roumin, turk, azeri, tatår, kurdi |
| Ţ | U+0162 | ţ | U+0163 | roumin, livonyin |
| ̧ | U+0327 | (cedile-combinante) marshalès (avou "m" et "o": M̧, m̧, O̧, o̧) |
||
| Ș | U+0218 | ș | U+0219 | (s-coma) |
| Ț | U+021A | ț | U+021B | (t-coma) |
| ̦ | U+0326 | (coma-combinant) |
