Lukian z Samosat
Z Wikipedii
Lukian z Samosaty (Właściwie: Lukianos, łac. Lucianus, ok. 120 do ok. 190) – rzymski retoryk i satyryk, piszący w grece, znany z poglądów soficystycznych. Zmarł prawdopodobnie w Atenach. Uważany jest za twórcę satyry społecznej.
Urodził się w Samosat w Kommagenie nad Eufratem. Pochodził z ubogiej syryjskiej rodziny. Uczył się początkowo zawodu rzeźbiarza, który szybko porzucił, by studiować retorykę i filozofię. Dzięki usilnej pracy opanował doskonale język grecki i stał się jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tzw. drugiej sofistyki. Wzorem sofistów wiele podróżował po Azji Mniejszej, Grecji, Italii i Galii, wygłaszając mowy popisowe we wszystkich ważniejszych ośrodkach ówczesnej retoryki, jak: Ateny, Rzym, Antiochia, Efez, Smyrna. Najdłużej zatrzymał się w Massalii (dzisiejsza Marsylia), gdzie zdobył wielką sławę i majątek. Ok. 160 roku powrócił na krótko na Wschód, po czym osiedlił się w Atenach, gdzie zerwał z retoryką, a zaczął studiować filozofię. Przy czym interesował się zwłaszcza cynizmem. Sprzeczne poglądy szkół filozoficznych spowodowały jego zniechęcenie do wszelkiego dogmatyzmu, sceptyczną powściągliwość i krytycyzm. Ostatnie lata życia spędził w Egipcie, gdzie piastował urząd naczelnika kancelarii przy namiestniku rzymskim, nadany mu przez cesarza Kommodusa.
Pod jego imieniem zachowało się ok. 80 utworów prozaicznych, 2 parodie tragiczne oraz 53 epigramy (nie wszystkie autentyczne). Najwcześniejsze są pisma retoryczne na temat mitologiczne i historyczne, czasem ujęte w formę fikcyjnych mów sądowych. Drwił z nowych wierzeń, przesądów religijnych i zabobonów. Jego najdojrzalszym i najbardziej charakterystycznym dziełem są dialogi, zwłaszcza dialogi satyryczne, których większość powstała w Atenach. Zamiłowanie do tej właśnie formy przejął m.in. z praktyki zawodowych retorów, uczących wygłaszać mowy „za” i „przeciw” w fikcyjnych procesach sądowych. Ponad 35 jego utworów ma formę dialogu lub zbliżoną do niej. Kunsztu budowania dialogu nauczył się od Pltona. Od niego też brał czasem tytuły. Niejedno przejął też z diatryby cynicznej. Duży wpływ na niego wywarł Menippos z Gadary. Często wprowadzał go jako rozmówcę do swych dialogów, a z jego satyr czerpał niektóre motywy, np. motyw zejścia do Hadesu. Sceneria jego dialogów jest bardzo urozmaicona: akcja toczy się na ulicy, w sali biesiadnej, w niebie, pod ziemią, w powietrzu i w wodzie. Galeria rozmówców jest bardzo bogata: są tu bogowie, ludzie, zwierzęta, uosobienia pojęć abstrakcyjnych, umarli, żywi, postacie historyczne, wymyślone i alegoryczne. Cechował go niezwykły polot i żywość wyobraźni. Był ogromnie oczytany, z wielką swobodą korzystał z bogatych tradycji literatury greckiej. Zaskakiwał niewyczerpanym bogactwem motywów, ciętym dowcipem i bystrością obserwacji. Bawił czytelnika uciesznymi scenkami, demaskował szarlatanów, z mistrzostwem kreślił satyryczne sylwetki. Poddawał ostrej krytyce ówczesne życie i ludzi, piętnował pogoń za majątkiem, nierówności klasowe, szydził z filozofów, antropomorficznych bóstw i przesądów. Był wytrawnym stylistą. Pisał dialektem attyckim i zadziwiał mistrzostwem języka. Był jednym z najwybitniejszych i najchętniej czytanych pisarzy okresu cesarstwa. Echa jego lektury odnajdujemy m.in. u romansopisarzy greckich. Cenił go Erazm z Rotterdamu i inni humaniści. Za współczesnego Lukiana uchodził Rabelais, który wyraźnie się na nim wzorował. W XV wieku wprowadzono go do lektury szkolnej i na scenę.
Pierwsze drukowane wydanie jego dzieł miało miejsce we Florencji w 1499 roku. W Polsce znany jest od XVIII w. W jego dziełach daje się odczuć echa podróży po m.in. Grecji, Włoszech i Galii. Na podstawie jednego z jego dzieł Szekspir napisał utwór Tymon Ateńczyk.
Pisma prozą:
"Prawdziwa Historia" (Alethes Historia, 165-175) – krótka satyra, a miejscami parodia Homera, Herodota, Ksenofonta, Tukidydesa i innych autorów, których prace się nie zachowały, jak np. Jambulosa. Autor wysyła swego bohatera statkiem na Księżyc, gdzie opisuje on gigantyczną wojnę pomiędzy dziwacznymi istotami, która zamiast przynosić wzniosły heroizm, mnoży jedynie efekty humorystyczne, następnie narrator dostaje się do wnętrza gigantycznego wieloryba, którego zabija od środka rozniecając w jego brzuchu pożar, na koniec zaś dociera do krainy, gdzie żyją wszyscy ci, którzy odeszli dotąd ze świata żywych. Znajduje tam samego Homera, którego wypytuje o szczegóły dotyczące niekończących się sporów, jakie wokół tej postaci były toczone. Okazuje się, że Homer wcale nie jest niewidomy, nie jest Grekiem, ale Babilończykiem, a rozpoczął swoje wiekopomne dzieło od słowa „gniew” gdyż akurat „tak wyszło”, podobnie przedstawione są inne postacie ze spiżu z tradycji greckiej, jak Pitagoras (Lukian szydzi z jego wiary w reinkarnację) czy Sokrates (który tym razem nie ucieka z pola bitwy tak jak to ma w zwyczaju).
"Lucjusz czyli Osioł" (Lukios e Onos) – bardziej znany z łacińskiej, rozszerzonej wersji Apulejusza, jest to skrót nie zachowanego dzieła oryginalnego, greckiego autora, autorstwo Lukiana jest kwestionowane.
Dialogi:
"Sympozjum" (Symposion) – humorystyczne naśladowanie „Uczty” Platona i Ksenofonta, a zarazem zjadliwa satyra na filozofię spekulatywną i na samych filozofów.
"Hermotimos" (Hermotimos) – to dialog sokratyczny.
"Menippos" (Menippos), "Tymon" (Timon), "Rybak" (Halieus) – dialogi w których dostrzec można echa komedii attyckiej.
"Ikaromenippos albo Podróż Napowietrzna" (Ikaromenippos) – dialog o tematyce fantastycznej, pewien filozof, który koniecznie chce udowodnić, że Ziemia jest okrągła, leci na Księżyc, wziąwszy jedno skrzydło od sępa, a drugie od orła.
"Rozmowy Zmarłych" (Nekrikoi Dialogoi) – dialog przepojony filozofią cynicką, w którym także znajdują się elementy komedii attyckiej.
"Rozmowy Bogów" (Theon Dialogoi) "Rozmowy Bóstw Morskich" (Enalioi Dialogoi) – jedne z najsłynniejszych dialogów Lukiana.
"Rozmowy Heter" (Hetairikoi Dialogoi) – dialog nawiązujący wyraźnie do komedii nowej.
krytyki literackie różnych gatunków prozy:
"Nauczyciel Retorów" (Rhetoron Didaskalos) – ironiczne, pełne sarkazmu pouczenie, jak za pomocą bezczelności i nieuctwa można został wpływowym retorem.
"Jak Należy Pisać Historię" (Pos dei Historian Syngraphein) – zabawna krytyka współczesnych autorowi historyków, dla Lukiana ideałem historyka może być ten, kto łączy urok Herodota z obiektywizmem Tukidydesa.
dzieła retoryczne:
"Falaris" (Phalaris) – o okrutnym tyranie sycylijskim z VI wieku p.n.e., który ofiarował Apollonowi brązowego byka, narzędzie kaźni.
"Dwukrotnie Wydziedziczony" (Apokeryttomenos) – fikcyjna mowa biorąca w obronę syna zagrożonego niesłusznym wydziedziczeniem.
"Tyranobójca" (Tyrannoktonos) – o śmiałku żądnym sławy, który zamiast tyrana zabija jego syna i domaga się nagrody.
dzieła antyreligijne:
"Aleksander, czyli Fałszywy Prorok" (Aleksandros e Pseudomantis)
"O Śmierci Peregrina" (Peri tes Peregrinu Teleutes) – o fanatyku popełniającym samobójstwo przez samospalenie na stosie (świadkiem tego miał być Lukian).
enkomie:
"Pochwała Muchy" (Myias Enkomion) "Sąd Samogłosek" (Dike Phoneenton) – błyskotliwe i dowcipne, paradoksalne enkomia (pochwały na tematy błahe).
dzieła dotyczące spraw języka:
"Pseudosofista" (Pseudosophistes) "Leksifanes" (Leksiphanes)
dzieła autobiograficzne:
"Sen" (Peri tu Enypniu) "Żywot Demonaksa" (Demonaktos Bios)
