Hetyci

Z Wikipedii

Hetyci (biblijni חתי lub HTY) – lud posługujący się indoeuropejskim językiem hetyckim, który około XVII w. p.n.e. stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Bogazköy) w Anatolii. Potęga państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. pod naporem Ludów Morza, chociaż nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e.

Płaskorzeźba hetycka w Yazilikaya

[edytuj] Najwcześniejsze dzieje Hetytów

Hetyci pojawili się na ziemiach Anatolii ok. 2000 roku p.n.e., docierając tam z obszarów położonych na północ od Kaukazu przez zachodnie przełęcze gór. Możliwe też, że przybyli ze swoich rdzennych obszarów przez Bałkany i cieśniny Bosfor albo Dardanele. Koczownicze plemiona hetyckie, które dotarły do historycznej krainy Hatti, wchłonęły lub wyparły z tych terenów osiadły lud Hatti (zwany też Protohetytami – był to autochtoniczny lud kaukaski, który zamieszkiwał Anatolię między III a II tysiącleciem p.n.e. i posługiwał się językiem hattili). Hetyci, którzy prawdopodobnie siebie samych nazywali Nesytami (posługiwali się językiem, który określali jako nasili/nesumnili), przeszli swoisty proces akulturacji, przyswajając sobie wierzenia hatyckie wraz z językiem hattili, jako językiem sacrum, wykorzystywanym wyłącznie w celach religijnych. Wpływ autochtonów, jak również innych kultur ościennych, na kulturę Hetytów był tak wyraźny, że przejęli oni nazwę własną od podbitego królestwa – Hatti, pod którą występują we współczesnych sobie źródłach pisanych.

W początkowym okresie osadnictwa w Anatolii Hetyci podzieleni byli na małe, autonomiczne miasta-państwa. Pierwszym, znanym z tabliczek hetyckich, księciem, który próbował narzucić swoją władzę sąsiednim państewkom, był Anitta, syn Pithanasa, władca Kussary. Anitta, dysponując 1200 wojownikami i 40 rydwanami, uzależnił od siebie miasto Nesa, które uczynił swoją ufortyfikowaną siedzibą. Jego wojownikom uległy też Zulpawa, Puruszanda oraz Hattusa, którą doszczętnie zburzył. O chronologii powyższych wydarzeń można jedynie spekulować, chociaż należy umieścić działalność Pithanasa i Anittasa na przełomie XVIII i XVII w. p.n.e.

[edytuj] Państwo starohetyckie (1650-1380 p.n.e.)

Ruiny stolicy Hetytów Hattusa

Około połowy XVII wieku p.n.e. Labarna, nowy władca z Kussary, otoczył kamiennym murem teren, na którego skrawku istniała dawniejsza Hattusa. Labarna, zmieniając imię na hatyckie Hattusilis, ogłosił odbudowaną Hattusę stolicą swojego państwa. Hattusilis I (1650-1620 p.n.e.), za którego rządów zostało skonsolidowane państwo hetyckie, uważany jest za jego pierwszego króla.

Państwo Hattusilisa od południa sąsiadowało z Kizzuwatna i królestwem Arzawa, od północnego zachodu z Troją, od północy z azjanickimi plemionami Kaska, od wschodu z Hurytami, a od południowego wschodu z Amorytami. Hattusilis I skierował ekspansję terytorialną państwa hetyckiego przede wszystkim na tereny północnej Syrii i północnej Mezopotamii (w czasie jednej z wypraw przekroczył nawet Eufrat). Na terytorium Syrii poprowadził kilka wypraw wojennych, zdobywając i łupiąc liczne miasta: Zaruna, Hassu, Hahhu i Zippasna. Jego najwytrwalszym syryjskim przeciwnikiem było leżące w krainie Jamchad bogate miasto Halab (Aleppo), które występowało jako sojusznik innych miast atakowanych przez Hetytów. Hattusilis wyznaczył na króla swego adoptowanego syna – Mursilisa.

Mursilis I (1620-1590 p.n.e.) kontynuował politykę poprzednika z jeszcze większymi efektami. Pokonał Halab i ruszył na Mezopotamię, zdobywając i łupiąc około 1595 p.n.e. Babilon, którym władał król Samsu-ditana. Mussilis I stracił życie w wyniku spisku pałacowego, na którego czele stał jego zięć Zidanta oraz Hantilis, który został Wielkim Królem jako Hantilis I (1590-1560 p.n.e.)

W czasie jego panowania Huryci odebrali Hetytom północną Syrię. Osłabiony Hantilis wyznaczył niedawnego wspólnika Zidantasa I (1560-1550 p.n.e.) na króla. Ten wcześniej wymordował ewentualnych pretendentów. Po gwałtownej śmierci Zidantasa I z rąk własnego syna Ammunasa (1550-1530 p.n.e.), nastąpił okres znacznego osłabienia królestwa, które utraciło część terytoriów. Po kolejnej gwałtownej śmierci Wielkiego Króla Huzzijasa (1530-1525 p.n.e.) na tron wstąpił Telipinus (1525-1500 p.n.e.) Nowy król ustabilizował stosunki wewnątrz dynastii i w państwie, ustanawiając zasady dziedziczenia tronu (królem miał zostawać najstarszy syn, a w razie braku męskiego potomka, małżonek najstarszej córki). Kolejni królowie Alluwamnas, Hantilis II, Zidantas II i Huzzijas II nie zdołali odbudować potęgi państwa z okresu Mursalisa, tocząc głównie walki z królestwem Kizzuwatny.

[edytuj] Państwo nowohetyckie (1380-1200 p.n.e.)

Imperium Hetyckie (kolor czerwony) w szczytowym okresie potęgi, około 1290 r. p.n.e., sięgające do Egiptu (kolor zielony)

Od schyłku XV w. p.n.e. państwo hetyckie przeżywało kryzys. Ówcześni władcy hetyccy (Tuthalijas, Arnuwandas i Hattusilis II) koncentrowali się na obronie rdzennych terytoriów hetyckich przed najazdami północnych Kasków. Sytuacja zmieniła się w 1380 roku p.n.e., gdy na tronie zasiadł Suppiluliumas I (1380-1346 p.n.e.), który uczynił z hetyckiego państwa imperium. Suppiluliumas I wyparł z terenów północnej Syrii huryckie garnizony króla Mitanni, Tuszratty, m.in. zdobywając Halab, Mukisz oraz Waszukanni – jedną ze stolic Mitanni. Suppiluliumas I oparł południową granicę swego królestwa o góry Libanu, wkraczając tym samym w egipską strefę wpływów w Azji, a oddziały hetyckie wtargnęły do kraju Amka położonego w dolinie Bekaa. Wykorzystując waśnie dynastyczne w królestwie Mitanni, Suppiluliumas, umieścił na tronie w Waszukanni powolnego sobie króla – Szattiwaza. W 1346 p.n.e. Suppiluliumas I umarł podczas zarazy, która nawiedziła jego państwo.

Państwo Hati na Steli Merenptaha

Na tron wstąpił Arnuwandas I (1346-1345 p.n.e.), a następnie Mursilis II (1345-1316 p.n.e.) Prowadził on zwycięskie kampanie wojenne przeciw królestwu Arzawa, Kaskom i zbuntowanemu syryjskiemu miastu Karkemisz. Jego syn, Muwatallis (1315-1296 p.n.e.), odziedziczył potężne i dobrze zorganizowane państwo. Odzyskujący siły Egipt i imperium hetyckie były skazane na zbrojną konfrontację w Syrii. Doszło do niej za panowania faraona Ramzesa II, który starał się odbić z hetyckich rąk warowne miasto Kadesz. Bitwa pod Kadesz rozegrała się około roku 1285 p.n.e. Chociaż obie strony przypisywały sobie zwycięstwo, prawdopodobnie bitwa nie była rozstrzygnięta.

Zmagania Hetytów z Egiptem Ramzesa II zakończył pokój zawarty przez tego władcę z hetyckim królem Hattusilisem III w roku 1270 p.n.e., który potwierdził terytorialne status quo. Kolejny król Tuthalijas IV wyprawił się na Cypr, który zdobył. Walczył też z powodzeniem przeciwko państwu Assuwa i z ludem Kaska. Za jego następcy Arnuwandasa III po raz pierwszy dają o sobie znać Ludy Morza, które atakowały hetyckie ziemie z zachodu. Gdy na tron wstąpił ostatni król hetycki Suppiluliumas II, Hatti znalazło się w trudnej sytuacji politycznej. Najazdy Ludów Morza spowodowały klęskę głodu. Zniszczeniu uległa Hattusa i wiele innych miast. Państwo hetyckie już nigdy nie podniosło się z upadku.

Odcisk w glinie pieczęci Suppiluliumasa z Hattusa

[edytuj] Królestwa późnohetyckie 1000-700 p.n.e.

Nagły upadek państwa hetyckiego (ok. 1190 p.n.e.) spowodowały najazdy tzw. Ludów Morza, ale pewną rolę odegrały też ataki ludu Kasków, zamieszkującego u północno-wschodnich granic państwa hetyckiego, oraz napór Asyryjczyków z południowego wschodu. Zburzenie Hattusa spowodowało, że centra kultury hetyckiej przeniosły się do południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii, gdzie powstały liczne, acz niewielkie państewka późnohetyckie z przewagą ludności hetyckiej (Karkemisz, Kummuhi, Gurgum, Unqi, Tabal) albo o mieszanej ludności hetycko-aramejskiej (Hamath, Que, Sam'al). Zachowały one polityczną niezależność aż do ostatecznego podboju dokonanego przez asyryjskiego króla Sargona II w VIII w. p.n.e. Karkemisz – stolica najważniejszego hetyckiego państwa uległa Asyrii w 717 p.n.e. Ostatnie niezależne królestwa hetyckie Gurgum, Melid i Kummuhi zostały podbite przez Sargona II w latach 711-708 p.n.e.

[edytuj] Porządek społeczny, gospodarka i kultura hetycka

Naczynie w kształcie lwa (Kanes, ok. 1500 p.n.e.)

Społeczeństwo hetyckie miało charakter patriarchalny. Na czele państwa stał namaszczony przez bogów król, który był zwierzchnikiem suwerennych księstw wchodzących w skład państwa hetyckiego. W ważnych sprawach władca mógł się zwrócić o pomoc do rady starszych – pankus, która była zapewne pozostałością po wcześniejszych wiecach plemiennych. Pozycja króla była zależna od aprobaty szlacheckich rodów i być może ta zależność przyczyniła się do anarchizacji polityki dynastycznej w okresie przed reformami Telipinusa. Król – labarna pełnił rozliczne funkcje. Był najwyższym kapłanem, naczelnym dowódcą armii, najwyższym sędzią oraz gwarantem pomyślności swojego ludu. Zaniedbania w sprawowaniu kultu poczytywano za jego największy grzech, który mógł w konsekwencji obrócić się przeciwko poddanym. Małżonka króla, tawananna, posiadała szczególną pozycję. Po śmierci męża królowa pozostawała władczynią, przy boku następcy, aż do swojej śmierci. Tawananna posiadała realną władzę z możliwością pieczętowania dokumentów, a nawet mogła inspirować międzynarodowe kontakty.

Niższy poziom w społecznej hierarchii zajmowali przedstawiciele szlacheckich rodów, spośród których wybierano osoby, które sprawowały rozmaite funkcje kapłańskie, dworskie i wojskowe. Posiadacze ziemi dzielili się na dwie kategorie: posiadaczy lennych i wojowników. Lennik był odpowiednikiem wasala i mógł ziemię, otrzymaną od króla, jedynie dziedziczyć, natomiast wojownik miał prawo jej sprzedaży lub kupna. Większość społeczeństwa hetyckiego była ludźmi wolnymi, jednak występowała już jakaś forma niewolnictwa (niewolnik mógł poślubić wolną kobietę) i namra – grupa ludzi przypisanych do ziemi.

Prawodawstwo Hetytów było, jak na swoje czasy, bardzo rozwinięte. W przeciwieństwie do zapisów kodeksu Hammurabiego prawo hetyckie dużo częściej korzystało z odszkodowania jako formy zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo, niż z odwetu. Jedynymi przestępstwami, za których popełnienie karano śmiercią były cudzołóstwo kobiety zamężnej, gwałt, sodomia i bunt przeciwko władcy. Okaleczenia ciała, jako formę kary, stosowano wyłącznie wobec niewolników. Procesy były prowadzone przez rady starszych poszczególnych miast. Jeśli zachodziła taka potrzeba, to przed radą stawał reprezentant króla, najczęściej dowódca miejskiego garnizonu. Król był najwyższym autorytetem w każdej sprawie.

Hetyci, po osiedleniu się w Anatolii, byli ludem rolniczym. Chłopi uprawiali pszenicę, jęczmień, len, winorośl, figi, jabłka, morele. Zwierzęta – bydło, owce, świnie – dostarczały mięsa i skór. W górach pozyskiwano różne surowce. Poza granice państwa eksportowano miedź oraz brąz, który był podstawowym materiałem do produkcji broni i narzędzi. W czasach imperium hetyckiego rzemieślnicy hetyccy prawie zmonopolizowali wytwarzanie wyrobów (głównie ozdób i posągów) z żelaza, które było pięć razy droższe od złota i czterdzieści razy droższe od srebra.

Sztuka hetycka nosi ślady połączenia elementów hetyckich, syryjskich i asyryjskich, a także mniej wyraźnych wpływów egipskich i fenickich. Hetyci byli mistrzami płaskiego reliefu, chociaż pozostawili po sobie również rzeźby pełne o różnej skali, wykonane w różnorodnym materiale. Mimo upadku na początku XII w. p.n.e. kultura hetycka, zwłaszcza religia, wywarła poważny wpływ na wierzenia religijne Greków.

[edytuj] Religia Hetytów

Głównymi cechami religii hetyckiej były politeizm, antropomorfizm i synkretyzm. Hetyci adoptowali na potrzeby swojego systemu wierzeń elementy religii ludów anatolijskich, religii akadyjskiej oraz religii huryckiej. Większość mitów i rytuałów hetyckich bierze swój początek w tradycji religijnej hatyckiej lub huryckiej. Panteon bogów hetyckich był niezmiernie duży i zagmatwany. Nawet w tekstach hetyckich występują wzmianki o tysiącu bogów Hatti, a współczesnym religioznawcom udało się zidentyfikować wiele imion bogów, demonów i herosów. Powszechnym zjawiskiem było wchłanianie przez religię hetycką kultów związanych z lokalnymi bóstwami podbijanych krain i miast. Liczne bóstwa o podobnych cechach łączono ze sobą, pozostawiając dawne nazwy, np. hatycka bogini-słońce z Arinny (Wurusemu, Ariniti) była również wcieleniem bogini Hebat z huryckiego miasta Halab.

Najważniejszym męskim bóstwem w panteonie hetyckim był bóg burzy, który w okresie hatyckim nosi imię Taru, w starohetyckim utożsamiany jest z Tarhunem, a w czasach wpływów huryckich z Teszubem. Bóg burzy władał chmurami, deszczem i błyskawicami. Jego partnerką i zarazem najważniejszą boginią była Tahattanuiti (małżonka Taru), bogini-słońce z Arinny (Tarhun) i Hebat (małżonka Teszuba). Obok boskiej pary szczególnie czczeni byli:

• Arma - bóstwo lunarne
• Istanu – bóg tarczy słonecznej
• Wurunkatte – bóg wojny
• Kumarbi – ojciec bogów
• Tasimmeti i Szauszka – boginie miłości
• Nabarbi – bóg księżyca
• Perwa – bóg koni
• Hannahanna – matka bogów
• Telepinu – bóg urodzaju

Na potrzeby kultu powstało wiele tematów mityczno-rytualnych, z których zachowały się m.in. cykl o bogu Telepinu, o pojedynku boga burzy z wężem Illujanka i o walce Kumarbiego z Teszubem o władzę nad światem. Kosmogonia hetycka opowiada o stworzeniu nieba i ziemi na ramionach giganta Upelluri. Następnie starzy bogowie miedzianym nożem rozdzielili niebo od ziemi. Bogowie zamieszkali w Kuntarra – niebiańskim domu. Świat podziemny przedstawiano jako ponurą krainę, w której znajdowały się morza i dziewięć rzek.

W życiu religijnym najważniejszą rolę odgrywał saru, labarna – król, który pełnił zarazem funkcję najwyższego kapłana. Monarcha często był przedstawiany w stroju kapłana – w długim płaszczu z rękawami, w tiarze i z litusem. Królewska władza była darem bogów, a król strzegł boskich porządków w państwie i przestrzegał ceremonialnego roku. Po swojej śmierci, władca, którego pomyślność utożsamiano z dobrobytem narodu, stawał się istotą boską, której następcy oddawali cześć.

W początkowym okresie swojego osadnictwa w Azji Mniejszej Hetyci obywali się bez budynków świątynnych. Kamienne stelle – huwasi, które symbolizowały bóstwo, stawiano w jaskiniach albo pod gołym niebem. Dopiero pod wpływem Hurytów zaczęto wznosić świątynie, które stawały się schronieniem bogów. Z czasem wokół świątyni powstawały kompleksy budowli z pomieszczeniami administracyjnymi, skarbcem, spichlerzami, budynkami gospodarczymi, jak np. w centrach kultowych w Arinna i Nerikka. Znaczącą rolę w hetyckiej religijności musiało pełnić sanktuarium skalne w Yazilikaya.

Hetyci stosowali birytualny obrządek pogrzebowy. Badania nekropoli hetyckich poświadczają, że stosowali jednocześnie kremację i inhumację. Ciało zmarłego króla wraz z darami zawsze palono na stosie, który gaszono, podobnie jak w Grecji, winem i piwem.

[edytuj] Odkrycia archeologiczne

Lew z Bramy Lwów w Hattusa

Badania nad starożytną Anatolią rozpoczęły się w XIX w. W roku 1834 Francuz Charles Texier odkrył starożytne ruiny w pobliżu miasteczka Bogazkale/Bogazköy, które miały się okazać Hattusą – stolicą państwa Hetytów. W latach 70. XIX wieku dwaj badacze, William Wright i Archibald H. Sayce, który zbadał płaskorzeźby z Jonii, wysunęli hipotezę, że charakterystyczne zabytki znajdowane w Anatolii należy identyfikować jako pozostałości po kulturze biblijnych Hetytów. W 1887 roku dzięki odkryciu glinianych tabliczek z kancelarii Amenhotepa III, Echnatona i Tutenchamona w Tell el-Amarna, poznano imię hetyckiego króla Suppiluliumasa. Wśród tabliczek amarneńskich odkryto dwie tabliczki z nieznanym wówczas pismem, które potem okazało się być pismem hetyckim. W tym czasie wiedzę o indoeuropejskich Hetytach poszerzyły wykopaliska w Karkemisz (dzisiejszy Djerablus) i Zincirli.

W 1906 roku niemiecki archeolog Hugo Winckler rozpoczął badania w Bogazköy, które potwierdziły tezę Texiera, iż ruiny były pozostałością po Hattusie. W trakcie wykopalisk, prowadzonych w kilku sezonach, odkryto archiwa państwowe, składające się z około 25 tysięcy tabliczek z pismem klinowym. Część z nich zapisana była w języku akadyjskim – lingua franca Bliskiego Wschodu w II tysiącleciu p.n.e., pozostałe w języku hetyckim (nesyckim), który odszyfrował w 1915 roku czeski uczony Bedřich Hrozný.

W 1925 roku czechosłowacka ekspedycja pod kierunkiem Bedřicha Hroznego odkryła w Kültepe (staroż. Kanesz, Nesa) archiwum listów i dokumentów staroasyryjskiej (XVIII w. p.n.e.) karum – faktorii handlowej, w których występuje kilka hetyckich imion własnych. W 1947 roku przebadano osiedle późnohetyckie w Karatepe w Cylicji. W Yazilikaya, 2 km od Bogazkale/Hattusa, zbadano skalne sanktuarium hetyckie. Wiele informacji o kulturze hetyckiej przyniosły wykopaliska w Alacahöyük, Karakhöyük, Beycesultan i Alisar.

[edytuj] Lista królów hetyckich

• Pithanas (pocz. XVIII w. p.n.e.)
• Anitta - syn Pithanasa (poł. XVIII w. p.n.e)
• Labarna - pierwszy znany król hetycki (1680-1650 p.n.e.)
• Hattusilis I (1650-1620 p.n.e.)
• Mursilis I (1620-1590 p.n.e.)
• Hantilis (1590-1560 p.n.e.)
• Zidantas I (1560-1550 p.n.e.)
• Ammunas (1550-1530 p.n.e.)
• Huzzijas I (1530-1525 p.n.e.)
• Telipinus (1525-1500 p.n.e.)
• Tahurwaili - ?
• Alluwamna -  ?
• Hantilis II (1500-1450 p.n.e.)
• Zidantas II - ?
• Huzziyas II - ?
• Muwatallis I - ?
• Tudhalija II (1450-1420 p.n.e.)
• Arnuwandas I (1420-1400 p.n.e.)
• Tudhalija III (1400-1380 p.n.e.)
• Tudhalija (1380-? p.n.e.)
• Hattusilis II - ?
• Suppiluliumas I (1380-1340 p.n.e.)
• Arnuwandas II (1340-1339 p.n.e.)
• Mursilis II (1339-1306 p.n.e.)
• Muwatallis II (1306-1282 p.n.e.)
• Mursilis III (1282-1275 p.n.e.)
• Hattusilis III (1275-1250 p.n.e.)
• Tudhalija IV (1250-1220 p.n.e.)
• Karunta -  ?
• Arnuwandas III (1220-1215 p.n.e.)
• Suppiluliumas II (1215-1200 p.n.e.)

[edytuj] Bibliografia

• Trevor Bryce, "Life and Society in the Hittite World," Oxford (2002).
• Trevor Bryce, The Kingdom of the Hittites, Oxford (1999).
• C. W. Ceram, The Secret of the Hittites: The Discovery of an Ancient Empire. Phoenix Press (2001), ISBN 1-84212-295-9.
• Oliver Robert Gurney, Hetyci. Warszawa : PWN, 1970
• Hans Gustav Güterbock, Hittite Historiography: A Survey, in H. Tadmor and M. Weinfeld eds. History, Historiography and Interpretation: Studies in Biblical and Cuneiform Literatures, Magnes Press, Hebrew University (1983) pp. 21-35.
• J. G. Macqueen, The Hittites, and Their Contemporaries in Asia Minor, revised and enlarged, Ancient Peoples and Places series (ed. G. Daniel), Thames and Hudson (1986), ISBN 0-500-02108-2.
• George E. Mendenhall, The Tenth Generation: The Origins of the Biblical Tradition, The Johns Hopkins University Press (1973), ISBN 0-8018-1654-8.
• Erich Neu, Der Anitta Text, (StBoT 18), Otto Harrassowitz, Wiesbaden (1974).
• Louis L. Orlin, Assyrian Colonies in Cappadocia, Mouton, The Hague (1970).
• The Hittites and Hurrians in D. J. Wiseman Peoples of the Old Testament Times, Clarendon Press, Oxford (1973).

Zobacz galerię na Wikimedia Commons:
Hetyci

[edytuj] Linki zewnętrzne

• (en) Hattusas/Bogazkoy
• (en) The Hittite
• (en) Arazawa
• (en) Zdjęcia Boğazköy