Sjamanisme
Ut Wikipedy
Mei sjamanisme wurde alle fysike hannelings fan in sjamaan en alle leauwensopfettings om syn of har persoan hinne oantsjut.
Ynhâld |
[bewurkje seksje] Fersprieding
Sjamanisme komt yn 'e hiele wrâld foar by folken dy't natoerreligys oanhingje, yn 'e Amearika's, Afrika besuden de Sahara, Súd-, East- en Súdeast-Aazje en Oseaanje, It is lykwols it meast fiergeand ûntwikkele en ek it bêst bekend en beskreaun by folken yn Sibearje, Sintraal-Aazje en it Arktysk gebiet. It wurd "sjamaan" is dan ek fan Toengoeske oarsprong. Iroanyskernôch komme hjoed de dei echte, kundige sjamanen by de Sibearyske folken hast net mear foar, in beërf fan 'e minachting fan 'e kommunisten foar wat se as religy of byleauwe seagen. It kompleks fan leauwensoertsjûgings om 'e persoan fan 'e sjamaan hinne bestiet lykwols noch wol fuort.
It lân dêr't it sjamanisme tsjintwurdich it measte foarkomt en dêr't it it minste mei oare godstsjinsten fermingd rekke is, is Súd-Korea. Hoewol't it troch it moderne ûnderwiis min of mear stigmatisearre is as byleauwe, is it dêre oant hjoed de dei ien fan 'e aktyfste kulturele krêften bleaun. Neffens offisjele sifers binne der mear as 40.000 sjamanen, dy't yn it Koreaansk mudang neamd wurde, mar nimmen twifelt deroan dat it der eins folle mear wêze moatte; om't de measte sjamanen har net registrearje litte, wurdt der rûsd dat harren echte oantal tichter by de 100.000 leit.
[bewurkje seksje] Oansjen
[bewurkje seksje] Korea
Dat it sjamanisme yn Korea noch bestiet en florearret, hat tsjin de ûnderdrukking yn west, dy't it sûnt 'e iere Yi-Dynasty (1392-1910) ûnderfûn hat. Hoewol't de measte Koreänen derop delsjogge, komme in hiel soad fan harren, ek as se oare religys oanhingje, yn tiid fan need by in mudang foar treast en help. It sjamanisme hat dan ek in grutte ynfloed hân op oare, útheemske religys yn Korea, lykas it Boedisme en it Kristendom.
De Noardkoreaanske foarm fan sjamanisme wie yndividualistysk en ekstatysk, wylst de Súdkoreaanske ferzje basearre wie op reguliere mienskiplike rituëlen. It súdlike sjamanisme is oan it begjin fan 'e tweintichste ieu hast folslein útroege troch kristlike misjonarissen. Op 't heden wurdt der, foar safier bekend, yn Noard-Korea, dat sûnt 1948 kommunistysk is, gjin sjamanisme mear beliden. De noardlike sjamanen binne nei it suden flechte, dêr't sadwaande no frijwol al it sjamanisme fan 'e noardlike fariant is.
[bewurkje seksje] Gûatamala
In oar gebiet dêr't it sjamanisme tsjin 'e ferdrukking yn stânholden hat, is noardlik Gûatamala. Trochdat allinne de strang-organisearre en heechlik spesjalisearre preesterstân by de Maya's de yngewikkelde matearje fan religy, astronomy, astrology, kalinder, gronology en skrift behearske, naam dy in kaaiposysje yn harren maatskippij yn. De ruïnes fan 'e âlde Maya-stêden, lykas Utatlán en Copán, wurde noch altiten besocht troch de sjamanen, dy't dêr harren ieuwenlang ferburgen holden rituëlen útfiere. Yn in grot, ûnder de ruïnes fan Utatlán, bygelyks, bidde de preesters fan 'e Quiché-Maya ek no noch ta de ierde, de foarâlden en de âlde Maya-keningen.
[bewurkje seksje] Foarmen
It wurkgebiet fan sjamanen en bygelyks kristlike dûmnys mei inoar dan oerlaapje, by poer sjamanisme is der nea sprake fan in earetsjinst. Wol komt it by guon folken, lykas de Maya's, foar, dat de funksjes fan preester en sjamaan gearfoege binne.
Ornaris wurde der twa foarmen fan sjamanisme ûnderskaat. De earste is dy dêr't de sjamaan inkeld de funksje fan tolk by hat tusken de minske- en de geastewrâld. De oare is dy dêr't de sjamaan it fet is dat troch geasten folle wurde kin foar streekrjochte kommunikaasje mei de minsken.
[bewurkje seksje] Brêge tusken de minske- en de geastewrâld
Dizze foarm, dêr't de sjamaan inkeld de funksje fan tolk by hat tusken de minske- en de geastewrâld, kaam ûnder mear foar yn 'e prekristlike godstsjinst fan Fidzjy. Erflike haadlju en sjamanen waarden dêrby beskôge as fertsjintwurdigers fan 'e goaden en de sjamanen tsjinnen as media foar kommunikaasje tusken de goaden en de minsken. Ek yn Korea tsjinje de sjamanen as in brêge tusken de minske- en de geastewrâld. Harren bemiddeling wurdt útfierd troch seremoanjes dy't ornaris dûnsen, lieten en dramatyk omfetsje. De Maori's fan Nij-Seelân leauden yn in grut oantal goaden, dêr't allinne de sjamanen, de tohunga, mei kommunisearje koenen. Ek wienen dy de iennichsten dy't de krekte rituëlen by de offers koenen en útfierden.
[bewurkje seksje] Transendinte kommunikaasje
By transendinte kommunikaasje giet de sjamaan yn trâns, al of net mei help fan hallusinogene middels, dat ien of mear geasten besit nimme kinne fan syn of har lichem en op dy manear streekrjocht mei de minsken kommunisearje kinne. Dizze foarm is fral bekend wurden troch syn foarkommen by in grut tal Sibearyske en Noardsineeske folken. By de Eskimo's ûnderhâldt de sjamaan, de angakuk, de bannen mei de geastewrâld fia in geast fan in ferstoarne, in toornok, dêr't er in goede relaasje mei hat.
[bewurkje seksje] Middels
[bewurkje seksje] It gebrûk fan hallusinogene stoffen
By de Yanomami, fan noardwestlik Brazylje en súdlik Fenezuëla, kin de sjamaan by need troch it nimmen fan yakoana, in hallusinogeen krûdepoeier, goede geasten om help freegje. De sjamanen fan 'e Tarahumara, fan noardlik Meksiko, brûke foar harren seremoanjes peyote, in krêftich hallusinogeen dat ôfkomstich is fan 'e peyotl-plant.
De no fierhinne útstoarne Kalifornyske folken makken fral gebrûk fan in oar hallusinogeen, toloache, in Azteekske beneaming foar de Datura stramonium, in giftige plant dy't ek yn Jeropa al sûnt minskewitten brûkt wurdt foar seremoniële en medisinale doeleinen. By guon folken wie it gebrûk fan toloache útslutend foarbeholden oan 'e sjamanen, mar it kaam ek foar dat it troch groepen minsken ynnommen waard by kollektive seremoanjes. Ien fan dy seremoanjes ûntwikkele him ta de Noardkalifornyske Kuksu-kultus, om 'e skepper-held fan 'e Pomo hinne.
[bewurkje seksje] It gebrûk fan oare middels
De noiade, de sjamaan fan 'e Lappen fan noardlik Skandinaavje, brûkt gjin hallusinogene stoffen, mar slacht ritmysk mei in rendierbonke op in seremoniële tromme oant er yn trâns rekket. Ek de Noardamerikaanske folken fan it Grutte Bekken - de steat Nevada en omlizzende gebieten - brûkten gjin hallusinogene middels, foar't oan 'e ein fan 'e njoggentjinde ieu it gebrûk fan peyote him út Meksiko wei nei it noarden fersprate. Boppenatoerlike boadskippen waarden by harren almeast oerbrocht yn ûnsochte, spontane dreamen.
By de Noardamerikaanske folken fan 'e flaktekultuer kamen hallusinogenen oarspronklik ek net foar. Yn stee dêrfan ûndergongen, en ûndergeane, sjamanen en oaren lichaamlike tramtaasjes om fisioenen en oare boppenatoerlike ûnderfinings op te roppen. Sa trochstiet by it saunaritueel fan 'e de swithutte in groep manlju ekstreme hitens, wylst se sjonge, dûnsje en harsels hoffenje mei tûken. In oar bekend ritueel is de Sinnedûns, dy't syn oarsprong fûn by de sedentêre Mandan fan 'e bopperin fan 'e Missouri, mar him meitiid ta de wichtichste seremoanje fan 'e hiele flaktekultuer ûntjoech. By de Sinnedûns, dy't oeral laat waard troch in manlike sjamaan, mar by de Blackfeet troch in frouliken, ferdroegen de manlju ôfgryslike tramtaasjes troch ophongen te wurden oan heakken dy't troch de hûd fan rêch en lidden hinne slein wienen, soms ferskate dagen efterinoar. De Amerikaanske oerheid ferbea de Sinnedûns om 1880 hinne, mar yn 1934 fûn der in weroplibbing plak. De Lakota (Westlike Sioux) en de Flakte-Ojibwa fierden yn 1959 ek de byhearrende lichaamlike tramtaasjes wer yn.
[bewurkje seksje] Metoaden en eftergrûnen
Behalven de middels rinne ek de sjamanistyske metoaden en de eftergrûnen dêrfan wiid útinoar. Sa binne neffens de Yanomami sykte en ûniennichheid it gefolch fan 'e aktiviteiten fan kweageasten, dy't mooglik stjoerd binne troch sjamanen fan oare stammen. De sjamanen fan 'e Yanomami genêze beide troch in miks fan genêskrêftige krûden, sjamanistyske dûnsen en it oplizzen fan hannen. Foar in grut part deselde metoaden wurde brûkt troch de ngaka, de sjamanen fan 'e Súdlike Sotho fan Lesoto. Neffens harren is kwea in konstant gefaar, dat feroarsake wurdt troch boloi, hekserij, en troch thkolosi, boartlike kweageasten.
By de Boerjaten en oare Mongoalske folken omfetsje de haadtaken fan 'e sjamanen it genêzen fan sykten dy't fuortkomme út it omswalkjen fan 'e siel bûten it lichem, it nei de oare wrâld lieden fan 'e sielen fan 'e deaden en it ferdigenjen fan 'e mienskip tsjin kweageasten. De wichtichste sjamanistyske seremoanje is by de harren it Grutte Offer, dat meastal op 'e trêde dei fan it nije moannejier holden wurdt en dêr't ferskate bisten by offere wurde oan 'e goaden.
By de Eskimo's binne de sjamanen ek holistyske genêzers, dy't sawol lichaamlike, geastlike, as spirituële symptomen behannelje en de jefte hawwe om 'e oarsaak fan sykte of tsjinslach yn 'e jacht te finen troch bemiddeling tusken minsken en geasten. Dêrta meitsje se gebrûk fan in skala oan behannelmetoaden, lykas útsûgjen, quamaneq of fisualisaasje fan it skelet, en qilaneq, in foarm fan wiersizzen op basis fan it gewicht fan in foarwerp yn 'e hân keppele oan it mûnlinge ûnderfreegjen fan 'e geasten.
De sjamanen fan 'e Yoruba, fan súdwestlik Nigearia en súdlik Benyn, meitsje gebrûk fan in wiersismetoade dy't nei gedachten fan Arabyske oarsprong is en dêr't troch kombinaasjes fan sechstjin basistekens de orakelgod Ifa by frege wurdt om foarsizzings te dwaan. De Yoruba-sjamanen resitearje op basis fan 'e útkomst spreuken út harren tradysjonele repertwaar, mar biede fierders gjin ynterpretaasje. In oare wiersismetoade kaam ûnder mear foar op it prekristlike Tahity en Hawaiï, dêr't de sjamanen de wil fan 'e goaden ôfliezen út it yngewant fan 'e offerjeften.
De mudang fan Korea fiere harren rituëlen om in ferskaat fan redens út. Sa kinne se holden wurde om in lytse kwaal fuort te nimmen of oan it begjin fan in fiere reis. Dêrby wurdt troch de mudang in Pison útfierd: der wurdt troch de mudang wat iten offere en se seit se gebedens op. Slimmere swierrichheden, lykas djippe finansjele malêze, fereaskje in mear útwreide seremoanje, in [[Kosa. Dêrby bringt de mudang troch sang, dûns en muzyk fan trommen en symbalen in boadskip oer oan 'e geastewrâld. De Kut is de meast útwreide seremoanje, besteande út sang, dûns, muzyk, dramatyk en offerrituëlen, en foarbeholden oan 'e dreechste saken, lykas in slimme sykte of it feilich oerbringen fan 'e geast fan in famyljelid nei de geastewrâld. Ek is it mooglik dat doarpen op fêste tiden in kut hâlde om 'e feilichheid en it lok fan 'e ynwenners te garandearjen.
De seremoanjes fan 'e Midewiwin, it Grutte Medisyn-genoatkip, dat it geastlik libben fan 'e Noardamerikaanske stammen fan it westlike gebiet fan 'e Grutte Marren behearske, ferskilden per streek en stamme, mar foar it genoatskip as gehiel gou dat beskate etyske prinsipes, de winsk om lang te libjen en de ynterpretaasje fan dreamen en natoerferskynsels sintraal stienen. De grûnbegjinsels fan 'e Midewiwin holden yn dat krekt gedrach bydroech ta in lang libben en dat min gedrach de dieder úteinlik opbrekke soe. Stelle, lige en alkoholkomsumpsje wienen strang ferbean. Manlike leden waard leard respekt foar froulju en betochtsumens yn har dieden te hawwen. Ien fan 'e wichtichste doelen fan 'e Midewiwin wie fierders ek it fergearjen fan kennis fan genêskrêftige planten.
Njonken sokke frij normale metoaden, dy't by grutte oantallen natoerfolken foarkomme, besteane der ek minder algemiene sjamanistyske praktiken. Sa komt bygelyks by de Dajak-folken fan Borneo hillige prostitúsje fan froulike sjamanen foar.
Ek is it foar de sjamanen fan 'e Lappen net allinne wichtich om mei de geasten te kommunisearjen, mar ek mei de natoer as gehiel. Dat wurdt dien troch in Jojk te sjongen, in spontaan betocht liet oer in bist of plant yn it bysûnder of de natoer yn it algemien.
De Algonkin fan sintraal Kanada kenne de saneamde Skodzjende-tinteseremoanje, dêr't de sjamaan him boeid by opslute lit yn in tinte, dy't wyld hinne en wer skodde wurdt troch de geasten dy't him fan syn boeiens befrije.
En de sjamanen fan 'e Innu fan noardeastlik Kanada, ta beslút, steane derom bekend dat se, om foarútsichten yn te skatten of dreamen út te lizzen, gebrûk meitsje fan skapulimânsjerituëlen. Dêrby wurdt it skouderblêd fan in eland, kariboe of hazze boppe it fjoer holden, sadat der troch de hitens barstkes, plakken en skuorren yn komme, dy't dêrnei troch de sjamaan brûkt wurde as basis foar it jaan fan útlis of it dwaan fan foarsizzings. Dit aparte, mar oerâlde brûkme waard foar it earst beskreaun troch de jezuyt Paul Le Jeune, dy't de winter fan 1633 op 1634 trochbrocht by de Innu, en yn 'e hjerst fan 1989 waard it op film fêstlein troch de dokumintêremakker Hugh Brody, yn it kamp fan Pien Penashue fan 'e Eastlike Innu, by Goose Bay yn 'e provinsje Newfoundland.
[bewurkje seksje] Sjoch ek
[bewurkje seksje] Literatuer
- G. Bendure en N. Friary, Hawaii, Hawthorn, 1997.
- A. Bertholet en H. Freiherr von Campenhausen, Van Goor’s Encyclopedisch Woordenboek der Godsdiensten, De Haach, 1970.
- J. Bowker, Een wereld van religies, Kampen, 1999.
- J. Brewer en M. Lehtipuu, Finland, Hawthorn, 1999.
- T. Brosnahan en N. Keller, Guatamala, Belize & Yucatán - La Ruta Maya, Hawthorn, 1997.
- Indianen - De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, ûnder redaksje fan R. Collins, Amsterdam, 1995.
- G. Cornwallis, Sweden, Hawthorn, 2000.
- K. Dydyński, Venezuela, Hawthorn, 1998.
- Die Religion in Geschichte und Gegenwart - Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, Tübingen, 1957-1962.
- J. DuFresne, Alaska, Hawthorn, 1997.
- M. Eliade en I.P. Couliao, Wereldreligies in kaart gebracht, Utert, 1992.
- D. Else en oaren
- Southern Africa, Hawthorn, 2000.
- West Africa, Hawthorn, 1999.
- P. Greenway, Madagascar & Comoros, Hawthorn, 1997.
- P. Greenway, R. Storey en G. Lafitte, Mongolia, Hawthorn, 1997.
- R. Jones en L. Pinheiro, Fiji, Hawthorn, 1997.
- W. Kielich, Volken en Stammen - Indonesië, Amsterdam, 1976.
- J. King, J. Noble en A. Humphreys, Central Asia, Hawthorn, 1996.
- M. Lightbody en oaren, Canada, Hawthorn, 1997.
- J. Murray, J. Williams en R. Everist, South Africa, Lesotho & Swaziland, Hawthorn, 1998.
- J. Noble en oaren
- Mexico, Hawthorn, 1998.
- Russia, Ukraine & Belarus, Hawthorn, 1996.
- R. Rachowiecki, Southwest USA - Arizona, New Mexico, Utah, Hawthorn, 1995.
- N. Selby en oaren, Brazil, Hawthorn, 1998.
- R. Storey, Korea, Hawthorn, 1997.
- R. Storey en oaren, China, Hawthorn, 1998.
- D. Swaney
- Iceland, Greenland and the Faroe Islands, Hawthorn, 1997.
- Norway, Hawthorn, 1999.
- P. Turner, Java, Hawthorn, 1995.
- P. Turner en oaren
- Indonesia, Hawthorn, 1997.
- New Zealand, Hawthorn, 1998.
- P. Vitebsky, De Sjamaan - Reizen van de Ziel, Trance, Extase en Genezing, van Siberië tot de Amazone, Kerkdriel, 2001.
- T. Wheeler en J.B. Carillet, Tahiti & French Polynesia, Hawthorn, 1997.
- H. Wouters, Volken en Stammen - Noord-Amerika, Amsterdam, 1974.fy:Sjamanisme
